Woensdag wordt wereldwijd stilgestaan bij de verschrikkingen van de Holocaust: bij ons verleden waarin zichtbaar werd wat rassenhaat, discriminatie en antisemitisme voor gevolgen kunnen hebben.
Zaandam werd als eerste gemeente in Nederland in januari 1942 ‘Judenrein’ (vrij van joden) gemaakt.
Voor de oorlog leefden er 320 joden in de gemeenten die later opgingen in Zaanstad. Na de oorlog waren dit er nog maar 140.
Monument online
In het stadhuis van Zaanstad ligt een boek met de namen van 171 Joodse inwoners van de zeven voormalige Zaangemeenten die in de oorlog zijn vermoord. Peter Heere (Zaans historicus) bracht de namen samen en in 1990 werd het onthuld. Het boek is nu gedigitaliseerd en online gezet door Gemeentearchief Zaanstad zodat je het zelf kunt doorbladeren.
Monumenten Spreken
De Stichting Monumenten Spreken heeft elke naam van korte informatie en, zo mogelijk, van een foto voorzien. Hofleverancier daarbij waren de website Joods Monument Zaanstreek (waarvan binnenkort een nieuwe versie online komt) en de getuigen van Monumenten Spreken.
In 4 delen plaatsen wij de namen met informatie. Mocht je zelf beschikken over (beeld)materiaal over een van hen, dan is dat meer dan welkom. Gisteren plaatsten wij deel 1.
- Artur Geisenheimer, hij werd 27 jaar.
Eigenaar van een bijouterie-zaak met 11 medewerkers in de Westzijde in Zaandam.
- Eugen Geisenheimer, hij werd 32 jaar.
Deed mee met de Februaristaking samen met zijn broer waarmee hij de bijouterie-zaak runde.
- Ida Geisenheimer – Stamm, ze werd 55 jaar.
Ida vluchtte eind 1938 met haar twee zoons vanuit Keulen naar Zaandam. Haar dood in Westerbork werd gemeld op haar verjaardag.
- Catharina Izaak Groen, ze werd 51 jaar.
Werd gewaardeerd als penningmeester bij de synagoge. Ze was actief rond de viering van 75 jaar Synagoge.
- Leendert Izaak Groen, hij werd 50 jaar.
Leendert werd waarschijnlijk bij een grote razzia opgepakt. 1 juni 1943 werd hij vanuit Westerbork naar Sobibor gevoerd. Op 4 juni werd hij vergast.
- Sara Groen, ze werd 43 jaar
Heeft na aankomst in Auschwitz in de zomer van 1944 nog een paar maanden geleefd. Op 31 oktober 1944 vond ze de dood.
- Marianne Groen – Loonstein, ze werd 80 jaar.
Weduwe van Izaak Leendert Groen. Zijn steen staat op de Joodse begraafplaats in Zaandam. Zelf vond ze de dood in Sobibor. Ze had drie dochters en een zoon.
- Adolph Herzfeld, hij werd 63 jaar.
Koopman, gevlucht uit Duitsland. Bezocht de synagoge aan de Gedempte Gracht.
- Friederika Herzfeld – Rollmann, ze werd 54 jaar.
Friederika en haar man Adolph zijn, nog voor de transporten naar Sobibor begonnen, naar Auschwitz gedeporteerd en vergast.
- Aaron van Hoorn, hij werd 17 jaar.
De jonge Aaron werd gedwongen zich dood te werken in een werkkamp in Opper-Silezië. Hij stierf op een onbekende plaats in Midden-Europa.
- Aäron (Rini of Arie) van Hoorn, hij werd 9 jaar.
“Hij was mijn vriendje, op een dag gingen we naar het KZ-veld. Ik wou het veld op, maar Arie zei: ‘Ik mag niet mee daar.’ Hij wees op het bordje Verboden voor joden.”
- Bernard van Hoorn, hij werd 42 jaar.
Koekbakker bij de beschuitfabriek van Hille. Hij bouwde zelf een radio die hij in moest leveren. Stierf in een werkkamp ver van huis.
- Levie van Hoorn, hij werd 46 jaar.
Koekbakker bij de beschuitfabriek (waarschijnlijk net als Bernard bij Hille), vader van Aäron van de foto hierboven.
- Sara van Hoorn, ze werd 10 jaar.
Sara, nichtje van Aäron, werd gelijk met haar moeder vergast. Ze was het 10e Zaanse slachtoffer.
- Leentje van Hoorn – Croese, ze werd 42 jaar.
Leentjes man en zoon werden gedwongen uit te stappen net voor Auschwitz. Zij werkten zich dood. Samen met dochter Sara werd ze bij aankomst in het kamp direct vermoord.
- Roosje van Hoorn – Croese, ze werd 47 jaar.
Moeder van de 9-jarige Aäron (Rini). “Ze zei toen tegen Rini: ‘Je moet even tegen Wim zeggen dat je morgen op vakantie gaat’.” Het ‘vakantieadres’ was het Judenviertel in Amsterdam.”
- Josephina Jacobs – Kater, ze werd 72 jaar.
De oma van Fientje Drilsma (6). Ze werd met haar kleindochter Fientje op haar onderduikadres gevonden. Tot het eind bleven ze samen.
- Ferdinand Jäger, hij werd 62 jaar.
Hij werd al in oktober 1940 overgebracht naar een gevangenis in Duitsland. Hij maakte daardoor de maatregelen tegen joodse ondernemingen niet meer mee.
- Hans Jäger, hij werd 34 jaar.
Hans startte in 1938 met zijn vader Ferdinand een fabriek in schoudervullingen recht tegenover het politiebureau in de Vinkenstraat. In 1941 werd hij onteigend.
- Marie Jäger – Kalmann, ze werd 57 jaar.
Op dezelfde dag als haar man Ferdinand werd zij vergast.
- Elisabeth de Jong, ze werd 18 jaar.
Ze verliet Wormerveer eerder dan haar ouders. Ze schreef een brief waarin stond dat het haar goed ging in Duitsland.
- Eva de Jong, ze werd 16 jaar.
Ze moest weg uit Wormerveer. Naar Amsterdam, achter het prikkeldraad in de jodenbuurt. Gelijk met haar vader, moeder, broertjes en zusjes werd ze vergast.
- Hartog de Jong, hij werd 9 jaar.
‘Een levendige dondersteen met een krullenkop’.
- Izaak de Jong, hij werd 14 jaar.
Mocht niet meer naar zijn school in Wormerveer. Ging met een leraar de klassen langs om afscheid te nemen.
- Mendelina de Jong, ze werd 13 jaar.
Ze wilde meedoen met een schaatswedstrijd op de Zaan. Iemand uit het publiek riep: “Dat kind mag niet meedoen, dat is joods.”
- Simon de Jong, hij werd 42 jaar.
Schoenmaker die de deuren langsging in Wormerveer. Vader van 3 meiden en 2 jongens (Mendelina, Izaak, Hartog, Eva en Elisabeth van hierboven). Ze hadden het niet breed.
- Elsje de Jong – Lelie, ze werd 77 jaar.
Ondanks haar hoge leeftijd werd ze opgeroepen om te werken. Ze hoefde niet te werken, maar werd na aankomst in Sobibor vermoord.
- Saartje de Jong – Michelson, ze werd 40 jaar.
Ze werd gelijk met haar man Simon en haar kinderen Elisabeth, Eva, Izaak, Mendelina en Hartog vermoord in Sobibor.
- Emma Juchenheim – Steinberg, ze werd 88 jaar.
Deze oma mocht vanwege haar hoge leeftijd iets langer dan haar familie in Zaandam blijven. Dit heeft haar niet geholpen.
- Rudolf Kaplan, hij werd 37 jaar.
Hij moest werken in de steengroeven van het Oostenrijkse kamp Mauthausen. Hij stierf drie weken voor de bevrijding.
- Aron Leo Knopf, hij werd 28 jaar.
Leider van de joodse kinderclub. Hij was “verschrikkelijk aardig.”
- Esther Priwe Knopf, ze werd 21 jaar.
Esther zat een half jaar in kamp Westerbork voordat ze werd doorgevoerd naar Auschwitz. Daar werd ze na 10 weken vergast.
- Lea Knopf, ze werd 25 jaar.
Gelijk met haar zus Esther werd ze vergast in Auschwitz.
- Maryem Knopf – Ehrenreich, ze werd 59 jaar.
Via Westerbork en het ‘bejaardengetto’ Theresienstadt belandde ze in de gaskamer in Auschwitz.
- Meijer Kokernoot, hij werd 39 jaar.
Bloemenkoopman. Hij was getrouwd met een ‘Arische vrouw’. Op Station Koog-Bloemwijk werd hij gearresteerd waarschijnlijk omdat hij geen Jodenster droeg.
- Sara van Koningsbrugge – de Jong, ze werd 30 jaar.
Getrouwd met een ‘Ariër’. Toch belandde ze in de laatste trein naar Auschwitz. Hetzelfde transport als waarmee Anne Frank en haar familie reisden.
- Jetje Koster, ze werd 44 jaar.
Ze was de huishoudster van weduwenaar Jacob Speijer. Samen werden ze gedwongen Zaandam achter zich te laten. Jetje stierf zeven weken eerder dan Jacob.
- Helene Krieg – Proskauer, ze werd 67 jaar.
Ze ontvluchtte Duitsland na de Kristallnacht, ze werd vergast in Sobibor.
- Benedictus de Kromme, hij werd 44
Hij werd 2 weken voor zijn verjaardag vermoord, gelijk met zijn vrouw Marianne en zijn zoon Max.
- Max de Kromme, hij werd 15 jaar.
Hij moest wennen aan het harde geluid van de klompen die de Zaanse kinderen van de Herman Gorterschool droegen.
- Marianne de Kromme – Muijs, ze werd 47 jaar.
Samen met haar man had ze een manufacturenzaak aan de Zuiddijk in Zaandam. Moeder van Max van 15.
- Samuel de Lange, hij werd 38 jaar.
Hij had een accountantskantoor in Amsterdam. Hij weigerde voor de Duisters te werken, dook onder, werd verraden en gedood. In augustus 1944 kreeg hij een zoon die hij nooit zou zien.
- Albert Levy, hij werd 39 jaar.
Probeerde zijn zussen vanuit het levensgevaarlijke Duitsland naar Zaandam te laten komen: “Ik woon sinds drie jaar met mijn vader en broer in Zaandam en ben vanzelfsprekend bereid eventuele kosten en hun levensonderhoud te betalen.”
- Josef Levy, hij werd 41 jaar.
Josef Levij werd op 3 februari 1942 als nummer 1 van een groep van 63 Zaanse vluchtelingen ingeschreven in de gemeente Westerbork.
Morgen volgt deel 3.
Woensdagochtend om 11:15 uur wordt er herdacht op de Joodse Begraafplaats in Zaandam.
Toen de oorlog afgelopen was kwam een klein mannetje terug op de Mlitaireweg in Krommenie. Hij heette Kramer, en kwam als enige terug. zijn familie was vermoord. Maar in het gedenkboek ben ik hem niet tegengekomen.
Mooi initiatief. Het boek ken ik van mijn werk. De verhalen maken het angstaanjagend levend. Bijzonder en indrukwekkend. Het laat zien hoe het leven voor de oorlog was; gewone mensen in een alledaags leven, en wat oorlog en haat hier aan veranderden. Bedankt aan de schrijver(s).