Het Zaanlands Lyceum bestaat dit jaar 150 jaar. Martin Rep besteedt in een aantal artikelen op deze site aandacht aan zijn persoonlijke historie van de school.

Deze keer over de film Afscheid: ‘een rondwandeling door het oude lyceum, waar duizenden Zaankanters de mooiste jaren van hun leven doormaakten.’

Door Martin Rep

Het leest als een jongensboek. In de jaren zestig bedelen twee Zaanse scholieren geld bij elkaar om een film te maken over hun oude school. Ze krijgen na maanden van hard werken een ovatie van het voltallige lerarenkorps en vertegenwoordigers van de gemeente bij de première – hoewel daar alles fout gaat wat er maar fout kan gaan. Meer dan een halve eeuw later is de film nu voor iedereen toegankelijk gemaakt op YouTube. Ik zie ‘Afscheid’ terug en haal met maker Otto Louw herinneringen op aan het schrijven van het jongensboek.

Hoofdstuk I: Otto krijgt een idee

Februari 1963. Otto Louw en Joep Veerman doen de derde klas van de hbs voor de tweede keer. Het is het laatste jaar van hun school, het Zaanlands Lyceum in Zaandam. Elke dag als Otto naar zijn ouderlijk huis in Koog aan de Zaan fietst en de Vincent van Goghweg passeert, ziet hij links de werkzaamheden aan het nieuwe gebouw in volle gang. Een mooi, fris en modern complex. Na de grote vakantie zal de school verhuizen.

De vader van Otto heeft een filmcamera waarmee hij af en toe hoogtepunten in het familieleven vastlegt. Ot heeft er wel eens zo’n beetje mee gespeeld en wat film geschoten. Het lijkt hem wel wat, filmen.

Als Otto en zijn vriend Joep na schooltijd een sigaretje staan te roken en naar het oude gebouw kijken, zegt Otto opeens: “Zou het niet leuk zijn om alles vast te leggen? Op film?”

Joep heeft net als Otto tijd zat en verveelt zich op school een beetje. Hij zegt geen ‘nee’. Op weg naar huis en de volgende dag op het schoolplein gaan ze erop door. Een film hebben ze nog nooit gemaakt, maar ze weten wel dat er heel wat aan vast zit. Om te beginnen moeten ze een script hebben. Ze besluiten dat te vragen aan klasgenoot Martin Rep. Die kan leuk schrijven; hij zit niet voor niets in de redactie van schoolkrant De Projectielantaarn.

Ot Louw, in zijn fraaie vooroorlogse woning aan de Brinklaan in Bussum, kijkt me 54 jaar later verbaasd aan als ik dit stukje filmgeschiedenis terugroep in de herinnering. “Daar wist ik niets meer van”, zegt hij. “Het script van onze film was gebaseerd op een opstel van Jan van Nieuwenhuizen.”

“Mijn script ging over een ontluikende liefde tussen een jongen en een meisje op school”, antwoord ik. “Daar was ik in die tijd zelf erg mee bezig. Jullie vonden het niks.”

Otto en ik zitten na te praten over de film uit 1963. Binnenkort viert het Zaanlands Lyceum zijn honderdvijftigjarig bestaan. Het lijkt me een goed moment de film over het verdwenen oude gebouw opnieuw te presenteren. Otto vindt het goed dat ik ‘afscheid’, zoals de film heet, op YouTube zal zetten. Nog één keer vertelt hij daarom hoe het allemaal begon.

Het was de bedoeling een gedramatiseerde documentaire te maken, zegt Otto.

“Toen ik me na het eindexamen inschreef voor de filmacademie, heb ik ‘afscheid’ ingezonden om te laten zien wat ik gedaan had. In die tijd was de term ‘gedramatiseerde documentaire’ net in.”

Hoofdstuk II: Otto en Joep gaan aan de gang.

Juni 1963. Ot Louw en zijn vriend hebben niet stilgezeten. Een filmcamera hadden ze al, ze hebben nu ook een filmscript; rector dr. J. Oosterhuis heeft toestemming gegeven, leraren zijn aangezocht – wat is een portret van de school zonder leraren? – en scholieren staan in de rij om te helpen.

Het grote probleem is geld. Film is peperduur. De jongens beginnen brutaalweg Zaanse bedrijven te bellen. Veel van de Zaanse rijke industriëlen hebben immers zelf ooit op het lyceum gezeten. Het werkt. Er komt geld van Verkade, van Albert Heijn, het Coca-Coladepot in Zaandijk, van Pieter Schoen, de Twentsche Bank, Mercurius, de Zaanlandsche Stoomdrukkerij, Linoleum Krommenie, Tot & Beers, Duyvis oliefabriek, Bruynzeel en anderen. Er komt zelfs zoveel geld binnen, wel tweeduizend gulden, dat de jongens besluiten dat ‘afscheid’ een kleurenfilm zal worden.

“Eén kleurenfilmpje van vier minuten kostte wel twintig gulden”, herinnert Ot Louw zich. “Bij elke opname was er dus altijd een discussie: was het goed, of zullen we het nog ’n keertje doen’?”

Marti Pol wordt gevraagd voor de hoofdrol. “Niet dat er een uitgebreide screening is geweest hoor”, lacht Ot Louw. “Hij had bij ons in de klas gezeten en ik vond dat hij wel een vrij krachtig hoofd had. Achteraf bleek zijn acteren wat minder te zijn.”

Ik krijg na mijn geweigerde script een bescheiden troostprijs in het team. Joep Veerman vraagt of ik operateur wilde worden. Dat betekent: met lampen en kabels sjouwen. Ik wil het niet missen en zeg ja. In de ‘making of’ van ‘Afscheid’, waarin reclame wordt gemaakt voor de sponsors, kom ik dan ook in beeld terwijl ik een tros kabels om m’n nek heb. Het bijzondere van dat shot is dat het genomen is boven op de zestig meter hoge gashouder in Zaandam.

“Ik belde destijds gewoon met de gasfabriek”, zegt Otto. “Het zou nu volstrekt onmogelijk zijn dat je er dan op mocht. Maar het was destijds geen enkel probleem.” Vanaf de gashouder werd gefilmd hoe Marti door de Westzijde fietst, op weg naar school.

Hoofdstuk III: De grote vakantie!

Twee maanden lang zijn Otto en Joep bezig met de opnamen. Na schooltijd wordt het team opgetrommeld. In lokaal 2-gymnasium stapelen we de bankjes, met hun kenmerkende gietijzeren krullen, op elkaar. Marti kruipt erbovenop en valt dan zogenaamd in slaap. We maken een inktvlek op het raam. Als we die proberen weg te wassen, loopt de inkt door een gaatje naar buiten en veroorzaakt een grote vlek op de voorgevel. We filmen in zo’n beetje elke ruimte van de school. In de lerarenkamer kan ik de verleiding niet weerstaan om met schoenen heen en weer te lopen op de vergadertafel, waar aan het eind van elk schooljaar wordt beslist over het lot van de leerlingen. We hebben rook nodig en steken rookbommen aan in het trappenhuis. Tekenleraar Leo Zoeter wordt boos als voor de opnamen een glazen pot op de grond wordt stukgegooid. “Die film is smijtwerk”, zegt hij kwaad.

Dan is het vakantie. Maar niet voor Ot Louw.

“Juli, augustus, september… ik ben wel drie maanden aan het monteren geweest. Vooral het geluid was een ontzettende klus. We hadden geen synchroon geluid. Bandrecorders waren peperduur en trouwens veel te zwaar, en dan moest je ze nog op het lichtnet aansluiten ook.”

Hoofdstuk IV: Verloren… en toch gewonnen!

Op vrijdag 18 oktober gaat in de projectiezaal van het nieuwe Zaanlands Lyceum ‘Afscheid’ in première. Vrijwel het voltallige lerarenkorps is aanwezig, plus een aantal genodigden, onder wie vertegenwoordigers van het gemeentebestuur.

Voor Ot en Joep wordt de presentatie een drama. Door het monteren zitten er heel wat lassen in de film. Otto: “Je kunt dan een kopie laten maken, maar dat is heel duur en de kwaliteit loopt zwaar achteruit.” Maar het gaat pas fout op een van de weinige lassen in de geluidsband. “Het stukje tape dat daarop geplakt zat, was opgekruld en liep vast rond de aandrukrol van de bandrecorder. Wel tachtig keer voor we dat in de gaten hadden.” Vloekend en zwetend peuterden de jongens de band uit het apparaat. Eindelijk kan de vertoning worden hervat.

‘Het deed geen afbreuk aan het ovationele applaus na afloop’, schrijf ik in mijn dagboek. De eerder zo kritische leraar Zoeter behoorde tot degenen die zeer enthousiast waren over de creatieve explosie van de leerlingen.

Digitale restauratie

Nog twee keer zal de film opnieuw vertoond worden. Bij het 125-jarig bestaan van het Zaanlands Lyceum in 1991, zonder geluid. Vijftien jaar later, ter gelegenheid van het 140-jarig bestaan, pakt Ot Louw, inmiddels een gelauwerd cineast, het grondiger aan. Hij besluit de film digitaal te restaureren. Helaas is de oorspronkelijke geluidsband verloren gegaan.

“Daarom heb ik een geluidstrack gemaakt met de hulp van een Geräuschmacher. Dat is iemand die geluiden maakt bij hoorspelen. Het resultaat was een soort achtergrondgeluid dat erg authentiek klinkt. Ken je de films van Jacques Tati? Je hoort geen dialoog, maar een soort gemummel. Verder heb ik een paar mensen benaderd om alsnog hun stemmen te dubben. Onder meer ex-rector Nico Heijkoop, die in de film een paar natuurkundeproeven doet. Met de hoofdrolspeler lukte dat helaas niet meer. Marti Pol bleek een jaar tevoren te zijn overleden.”

De film wordt op DVD gezet en verkocht als bijlage bij het jubileumboek.

Terugzien in nostalgie – dank zij YouTube

Bij het terugzien van ‘Afscheid’ overheerst in 2016 de nostalgie. Het script is slecht – ik mag het na 54 jaar zonder rancuneus te klinken wel eens zeggen – en het  acteren belabberd. Maar de film blijkt ook na ruim een halve eeuw nog ruimschoots in zijn opzet te slagen. ‘Afscheid’ is een rondwandeling door het oude lyceum, waar duizenden Zaankanters de mooiste jaren van hun leven doormaakten. Tal van lokalen worden bezocht, inclusief bijgebouw en aula en het hok achter het tekenlokaal; Pol gaat zelfs naar de wc en lebbert aan het kraantje in de hal. Tal van leraren, vrijwel allen overleden, komen langs, vele vriendschappen en jeugdliefdes komen weer tot leven. We zien provo Rob Stolk terug: hij overleed in 2001, op 55-jarige leeftijd. We zien de Westzijde van de jaren zestig, we zien de patatkraam van Ome Jo, inclusief de legendarische reclamekreet ‘Ho ho doe zo… koop patat bij Ome Jo’.

In 2016 gaat ‘Afscheid’ opnieuw in première. Nu eindelijk met de hele wereld als publiek. Via YouTube kijk je terug door een gaatje in de tijd. Alle hulde voor Otto; zijn maatje van toen Joep Veerman leeft inmiddels ook niet meer.

 

Ot Louw

Ot Louw (Koog aan de Zaan, 1946) heeft een naam verworven als filmmonteur. Zo was hij de vaste editor van de programma’s van Kees van Kooten en Wim de Bie, waarvoor hij een ere-Nipkowschrijf kreeg. Later legde hij zich toe op het monteren van speelfilms. Ot op WikipediaOt op Youtube.

Martin Rep is medewerker van De Orkaan. Wekelijks publiceert hij een verhaal, meestal met nostalgische inslag, op zijn website www.martinrep.nl.

Zie ook zijn verhalen over:

• Sigarenmagazijn Rep
• Modemagazijn Schuijt (voorheen Zaanlands Lyceum)
• Puch bromfiets
• de opening van V&D aan de Gedempte Gracht
• het Reppiaanse Woordenboek
• zijn oude kleuterschool op het Vissershop
• de Zaanse Plaatjeskermis
• douchen voor een kwartje
• het Het laatste afscheid van Meintje Rozema
• Wat is er toch gebeurd met Jean-Marie
• Persconferentie over een geschilderde toonbank
• Hoe ik de dominee trotseerde en zondag naar ZFC ging kijken
• Terug naar Poelenburg

En zijn serie over de geschiedenis van het Zaanlands Lyceum:

• Een Warm Welkom
• de grootste strafmiddag in de geschiedenis van het Zaanlands Lyceum
• de warme handen van Juf Walterop
• Zaanlands-conciërge De Vries: “Zijn er nog absenten?”
• Everybody happy in 2A?
• De Ondergang van de Projectielantaarn.