Opgroeien in de naoorlogse jaren in de Zaanstreek was opgroeien in een kleine wereld. Voor mij was die wereld groot genoeg. Niet minder dan zeven wereldwonderen telde ik aan weerszijden van de Zaan. Vorige week deel 1, over de Hembrug, vandaag deel 2…

De Paaskerk

Karel Appel speelt met Gods verfdoos

Slechts één keer in mijn leven heb ik een kerkdienst in de Paaskerk bijgewoond. Wat had ik te zoeken in een hervormde kerk? Wij beleden immers het ware geloof der vaderen goed honderd meter verderop, in de gereformeerde Zuiderkerk, precies aan de overkant van de Kepplerstraat.
Maar ik was nieuwsgierig geworden omdat niet alleen in De Typhoon maar ook in landelijke kranten uitgebreide verhalen hadden gestaan over de Paaskerk.

Luisteren naar dit verhaal als podcast op Radio Orkaan? Dat kan ook (zie onderaan dit artikel).

Ik koos een plaatsje uit op de galerij, zodat ik kon uitkijken over het kerkvolk beneden. Ik verbaasde me over het geknikte plafond en het oogverblindend witte interieur. Maar ik was vooral gefascineerd hoe het zonlicht speelde door de kerkramen van de beroemde schilder Karel Appel.

Een paar maanden eerder had Freek de Jonge, de zoon van de dominee van de Bullekerk, stiekem toegekeken hoe Appel een bijbeltekst had gekladderd op de blinkend witte wand onder de ramen. Freek zou beroemd worden als komiek en dertig jaar later in zijn boek Zaansch Veem beschrijven hoe Karel Appel dat had gedaan. Maar in 1958 had niemand nog ooit van Freek de Jonge gehoord.

Van die bijbeltekst was geen spoor meer te bekennen toen ik in de kerk zat. Op last van de kerkvoogdij had een stukadoor ze weggewerkt. De moderne kerkramen, voorstellende de zes dagen van de schepping, leidden al tot opschudding, maar de blunder om Appel de wand van de kerk te lijf te laten gaan met een dikke zwarte verfkwast, zorgde voor hilariteit in het hele land. De gebeurtenissen in Zaandam waren landelijk nieuws. Op slechts een paar honderd meter van onze sigarenwinkel aan de Meidoornstraat werd geschiedenis geschreven en kunst gemaakt met een grote K.

De Paaskerk was gebouwd op een landje aan het einde van de Burgemeester Van der Stadtstraat, waar ik soms voetbalde met mijn vriendje Rob Berghege. De kerk was ontworpen door architect Karel Sijmons, een vriend van Willem Sandberg, directeur van het Amsterdamse Stedelijk Museum. Veel te modern, vonden de Zaankanters. En leden van de Nederlandse hervormde gemeente hielden de hand op de knip op als er werd gecollecteerd voor de Paaskerk toen ze hadden gehoord dat niet Anton Pieck, maar de omstreden kunstenaar Karel Appel de ramen zou maken.

Heel erg vond ik het trouwens niet dat we ons voetbalterreintje kwijt raakten. Je was pikzwart na een metsie. Het terrein was bedekt met sintels en na een regenbui bleven er plassen in staan. Ik kwam dagelijks langs de bouw als ik naar de Ds. Lindeboomschool liep of bij Rob ging spelen. Van dag tot dag zag ik het gebouw groeien en vanuit het steegje achter Robs huis konden we de veelbesproken kerkramen zien.

Toen de kerk klaar was, stuurden kranten uit het hele land verslaggevers naar de inwijding. De grootste krant van Nederland deed er wat lacherig over. De voosheid en de armetierigheid van Appels vormen is hier wel zeer evident. Zo’n spelletje met kleurtjes accepteren wij in een etalage van een modemagazijn, op een foldertje voor zeepreclame of op een jaarbeurs, maar niet in een kerk’, aldus Hans Engelman in De Telegraaf.

Na het eenmalig bezoek was mijn nieuwsgierigheid bevredigd. Mijn tweede bezoek zou meer dan zestig jaar op zich laten wachten. Als ik op een frisse winterdag in 2020 na een afspraak in Zaandam de buurt waar ik ben opgegroeid laat zien aan een vriendin, vraagt ze ook naar de Paaskerk.
“Die zal wel dicht zijn”, zeg ik. “Het is geen katholieke kerk waar je altijd terecht kunt.” Maar we hebben geluk. Elke vrijdag is de kerk, inmiddels eigendom van de Vrije Evangelische Gemeente, open voor een gratis maaltijd voor de buurtbewoners. We lopen naar binnen. “Mag ik de kerkzaal aan mijn vriendin laten zien?”, vraag ik aan de man achter de bar die bezig is met broodjes en koffie. Na een tijdje wachten verschijnt een mevrouw die belast is met het geven van rondleidingen. Hoewel we zomaar komen binnenlopen, wil ze graag even tijd voor ons vrijmaken.

We lopen de trap op naar de kerkzaal. Als onze gastvrouw de deur opent, hoor ik dat mijn vriendin de adem inhoudt. De ramen, vier jaar geleden teruggeplaatst na een restauratie, zijn overweldigend. De zon staat erop, de kleuren knallen in volle pracht de kerk in. De kracht van de schepping komt ongefilterd op ons af. Karel Appel heeft de verfdoos van God geleend en er goed gebruik van gemaakt.

We bewonderen het interieur, terwijl de mevrouw verrassend veel blijkt te weten en over de geschiedenis van de kerk vertelt. Het meest opmerkelijk is het verhaal over de weggekalkte bijbeltekst van Karel Appel. Na een halve eeuw zijn de opvattingen over het ‘gekladder’ verschoven. Er is in de kerkelijke gemeente over gediscussieerd of die niet onder de stuclaag tevoorschijn gehaald moet worden. Uiteindelijk is daar niet toe besloten.

Maar wel wordt bij bepaalde gelegenheden de bijbeltekst op de muur geprojecteerd, precies op de plek waaronder zich de tekst van de schilder bevindt. De tekst is er niet, maar toch ook weer wel. Misschien, bedenk ik me als we de kerk weer uitlopen, is dat nou net het mysterie van Gods woord.

Deze serie van zeven podcasts is een coproductie van De Orkaan en RTV Zaanstreek.

Volgende week het volgende wereldwonder: De Bonifatiuskerk in Zaandam.

Bekijk hier alle wereldwonderen van Martin Rep.

Orkaan-columnist Martin Rep heeft zijn herinneringen aan de Zaandamse buurt waar hij opgroeide gecombineerd met de geschiedschrijving van die wijk. Het resultaat daarvan, het boek ‘De Meidoornstraat/opgroeien tussen kerk en communisten tijdens de wederopbouw is te bestellen bij Uitgeverij Oevers.