Ontwerper Swip Stolk, geboren in Zaandam in 1944, overleed afgelopen zondag op 75-jarige leeftijd. Hij was de man achter de Vara-haan, maakte het Rembrandt-logo, ontwierp postzegels en werkte voor het Groninger Museum. En dat is nog maar een kleine greep uit zijn werk.

Graficus Jan Schoen schets de veelbewogen geschiedenis van de veelzijdige Zaandammer.

Stolk is als ontwerper autodidakt. Vanaf de jaren zestig geniet hij bekendheid door zijn eigenzinnige en flamboyante ontwerpen. Hij ontwierp affiches, logo’s, boeken, postzegels en tentoonstellingsinrichtingen. Hij was vormgever van de VARA, het Groninger Museum, het Rembrandthuis. Ook was hij docent aan de academie in Enschede en Rietveldacademie. Zijn werk zit in de collectie van het Stedelijk Museum, het Haags gemeentemuseum en het Groninger Museum. Hij is meermalen bekroond. Hij kreeg in 1993 zelfs de culturele prijs van de gemeente Zaanstad.

Oorlogskind

Stolk was een oorlogskind, jaren na de bevrijding kregen die kinderen, in de verstikkende wederopbouw, nog voedsel op de bon. Na die beklemmende episode kwam een stevige reactie. Cobra en de 50ers dienden zich aan. De Parijse revolte, de Provobeweging (Swips broer, Rob Stolk, behoorde tot de prominente Provo’s), Hippies, Bloemenkinderen, Rock-’n-Roll, The Beatles, Popmuziek.

Er ontstond een subcultuur waar de gegoede burgerij zich geen raad mee wist. Slapers op de Dam, of in het Vondelpark, seksuele uitspattingen her en der, de NVSH, overal feesten met malle muziek, Woodstock, het Kralingsebos, poptempels als Paradiso en Fantasio vlogen als paddestoelen uit de grond.

De Zaandamse ontwerper Simon Posthuma werd met zijn vriendin Marijke Kooger door The Beatles gevraagd de kleding en entourage te ontwerpen voor het nummer All You Need Is Love, dat in 1967 rechtstreeks werd uitgezonden. Posthuma ontwierp met Kooger een hoes voor Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band, welke uiteindelijk werd afgekeurd en vervangen door de beroemd geworden collagefoto. Op de eerste uitgave van de plaat, is het ontwerp van Posthuma en Kooger wel op de binnenhoes te zien. Hierna beschilderden ze de gevel van de Apple Store in Baker Street. Vervolgens vertrok The Fool naar New York waar ze onder andere een album opnamen met Graham Nash als producer. Later namen Posthuma en Kooger samen onder de naam Seemon & Marijke nog een LP op. De single ‘I saw you’, die werd geproduceerd door Booker T. Jones, bereikte in 1972 de tweede plaats van de Nederlandse Top 40. ‘De geest moet waaien,’ zo omschreef Johnny The Selfkicker die tijd. In dat decor ontwikkelde Swip Stolk zich.

In het netvlies haken

Het is dan ook niet vreemd dat de vrije geest een belangrijk element in het werk van Swip Stolk is. Hij en Anthon Beeke vertegenwoordigden een stroming tegen de emotieloze Zwitserse School, waar Wim Crouwel en Ben Bos toe behoorden. Crouwel vond dat je als grafisch ontwerper zo min mogelijk aanwezig moest zijn. Geheel tegen die opvatting in, is de signatuur van Swip Stolk in al zijn werk herkenbaar aanwezig.

‘Een ontwerp moet fascineren. In het netvlies haken. Het gaat er niet in de eerste plaats om of mensen het mooi vinden, maar of ze er door worden geraakt en de neiging hebben om zich om te draaien en nog eens te kijken wat er precies aan de hand is,’ vind hij. Zijn werk richt zich tegen alles wat behoudend is.

De Boer en Vink

Hij werkte o.a voor De Boer en Vink, lithografische industrie in Zaandijk, waar hij de volledige vrijheid kreeg. Het werk dat hij voor De Boer en Vink maakte was bijzonder en spraakmakend, door de onorthodoxe uitvoeringen, waarin hij naar hartelust experimenteerde met materialen en technieken.

Hij maakte een kalender voor 1973 die uit 12 transparante zakken bestond. In de zakken van deze zakkenkalender bevonden zich visuele suggesties, over waarheden en schijnwaarheden. De kalender etaleert zijn ontwerp-opvatting in een notendop. Het is een kalender, maar tegelijk meer dan een kalender. Het is functioneel, maar niet louter functioneel. Het ontwerp prikkelt en pest de kijker en peutert aan de definitie van wat een kalender is. ‘Waarom altijd zus, als het ook zo kan?’

VARA haan

In 1974 ontwierp Stolk de VARA haan. De haan zou het symbool van die omroep worden en elk programma aankondigen. De haan had in plaats van de gebruikelijke lellen, en paar ferme kloten onder zijn snavel. In dat totaalconcept ontwierp hij de letter VARA-bold en een complete studio van waaruit alle programma’s uitgezonden zouden worden. Er werden animaties gemaakt waarin de haan programma’s aankondigde. Het idee was een kort leven beschoren, het nieuwe visuele gezicht veroorzaakte een enorme oproer. De meeste programmamakers weigerden zich in de nieuwe huisstijl te voegen. Het heeft Swip Stolk jaren gekost om over de klap heen te komen. Tot overmaat van ramp werden de animatiefilmpjes van de haan, die een paar jaar later in een overzichtstentoonstelling van zijn werk in de Zienagoog in Zaandam getoond werden, gestolen en zijn nooit meer boven water gekomen.

Swip heeft de huisstijl gemaakt en prachtige grafische uitingen voor het Rembrandthuis. En hij werkte voor-, en samen met schoenontwerper Jan Jansen. In 2009 mondde die samenwerking uit in een gezamenlijke tentoonstelling in Museum Het Valkhof in Nijmegen die zeer veel bezoekers trok.

Groninger Museum

Zijn werk voor het Groninger Museum mag ik als genoegzaam bekend veronderstellen. In 2000 kreeg hij een overzichtstentoonstelling in het museum waar hij het grafische gezicht van had bepaald. ‘Swip’, zei zijn broer Rob Stolk, ‘is eigenlijk een vrij kunstenaar in dienst van de toegepaste vorm.’

Voor zijn overzichtstentoonstelling, Swip Stolk. Master forever, neemt hij daadwerkelijk die gedaante van vrij kunstenaar aan. Op het affiche verschijnt hij als Rembrandt. De ontwerper geeft zo zijn commentaar op ‘beroemdheid, meesterschap en de maakbaarheid’ daarvan. De verwarring is compleet. Is het ironie of ernst? Moedwil of misverstand.’ zo schreef de recensent van De Volkskrant.

Stolk woonde aan de Botenmakersstraat in Zaandam

Door Jan Schoen

(Onder het Groningse affiche de cd ‘Upperground’ uit de cd-collectie van Ruud Hartog, met als hoes een affiche die Stolk in 1969 ontworp voor de Bijenkorf.