“Welk een verbazende drukte buiten, jl. Zondagavond. Wat een leger van kinderen met of zonder geleide! En een phantastisch gezicht langs den weg, waar de honderden brandende kaarsjes zich weerspiegelden in het ongerimpelde water van de wegsloot.”
Zo berichtte de krant in 1906 over de Sint Maartenviering in Zaandijk. De bakker op het Gorterspad had ruim 300 ‘taaidingen’ verkocht, die door de mensen aan de kinderen werden uitgedeeld.
Het Sint Maartenfeest in de Zaanstreek door de jaren heen. Door Sander Wegereef
Sint Maartenliedjes
“Onophoudelijk klonk het ‘Sunter, Sunter Maarten’, enz. zoo dat de ooren er van tuitten. Wie blijde verheugde kindergezichtjes wil zien, moet op den avond van Sint Maarten eens naar buiten gaan en duizend tegen één, dat hij zelf ook in eene vroolijke stemming komt.”
Wie in de Zaanstreek is opgegroeid kent ongetwijfeld nog wel de nodige Sint Maartenliedjes. Net als Luilak en Pinksterdrie is de viering van Sint Maarten onlosmakelijk met de Zaanstreek verbonden. Sint Maarten wordt op meer plaatsen in Nederland gevierd, maar lang niet overal. Waar komt die traditie van Sint Maarten nou eigenlijk vandaan?
Mantel
Alhoewel er wordt gespeculeerd over mogelijke invloeden uit een Germaans winterfeest, is de traditie toch vooral gebaseerd op het verhaal van Martinus van Tours. Deze Martinus, geboren in het huidige Hongarije, was halverwege de vierde eeuw na Christus als Romeins soldaat gelegerd in Gallië. In Amiens trof hij bij de stadspoort een halfnaakte bedelaar. Hij sneed zijn rode krijgsmantel in tweeën en gaf de helft aan de bedelaar. In een droom die Martinus die nacht kreeg, meldde Jezus hem dat híj die bedelaar was geweest. Martinus nam ontslag als soldaat, liet zich bekeren en stichtte in het jaar 370 bij Poitiers de eerste kloostergemeenschap van West-Europa. ‘Sint Maarten’ werd beschermheilige van onder meer bedelaars en kinderen.
Vreugdevuren
Al in de middeleeuwen werden feesten ter ere van Sint Maarten gevierd. Regelmatig liepen deze feesten uit de hand door uitbundig drankgebruik in combinatie met de grote vreugdevuren die werden ontstoken. Vanwege het brandgevaar werden deze vuren in de 18de eeuw in de meeste steden verboden. De brandende fakkels, waarmee de jeugd tot die tijd rondliep, werden vervangen door uitgeholde rapen (en later suikerbieten) met een kaarsje erin. Zie hier, de voorloper van de huidige lampion. Het bedelfeest werd niet door iedereen gewaardeerd. Met name de rijkeren zagen hun kinderen er liever niet aan meedoen.
Stadswapen Utrecht
In Nederland zijn verschillende kerken aan gewijd aan Sint Maarten. Hij werd ook schutspatroon van de stad Utrecht. In de Dom ligt nog een van zijn armbotten als relikwie. Naar verluidt zijn de kleuren van het stadswapen van Utrecht (half rood, half wit) een verwijzing naar de mantel van Sint Maarten. Daarom is Utrecht een van de plaatsen waarin Sint Maarten nog altijd wordt gevierd.
Halloween
De traditie wordt ook in ere gehouden in Noord-Holland, Limburg en Groningen. In andere delen van het land is Sint Maarten in de loop der jaren steeds verder verdrongen door Sinterklaas. Tegenwoordig krijgt Sint Maarten ook steeds meer concurrentie van het veel commerciëlere Halloween, dat z’n oorsprong vindt in het Ierse ‘Jack-o’-lantern’. Ook bij dit feest werden – net als bij Sint Maarten – knollen en (later) pompoenen uitgehold en voorzien van een kaarsje.
Voetzoekers
Hoewel Sint Maarten vooral een gezellig kinderfeest is, liep ook in de Zaanstreek de viering weleens uit de hand, met name door baldadige jeugd. Dit blijkt onder meer uit de brief die H.J. Giard in 1924 naar de Zaanlandsche Courant stuurde, waarin hij zijn beklag deed over het steeds groter wordende aantal incidenten tijdens de Sint Maartenviering.
“Wanneer men in dezen tijd ’s avonds langs de straten onzer stad gaat, ontwaart men al spoedig dat 11 November nadert. De jeugd viert hoogtijd dat voor haar bestaat in het afsteken van vuurwerk, het gooien van rotjes, donderbussen en voetzoekers naar voorbij rijdende auto’s, de voeten van dames of in openstaande winkels.”
Charlie Chaplin
Mede daarom werden in de Zaanstreek tijdens Sint Maarten speciale optochten georganiseerd voor de jeugd. Zo organiseerde de Zaandamse Speeltuinvereniging Het Zuiden in 1926 een optocht, gevolgd door een feestje in de zaal van Prins Hendrik en het gymnastieklokaal op het Visschershop. Speciale gast was “Charlie Chaplin”, die speciaal uit Parijs was overgekomen, “omdat hij zoo’n Sint Maartenfeest weleens wilde meemaken.”
Handje-bij
Let wel, ook Sint Maarten is aan enige (ongeschreven) regels gebonden. Voor zonsondergang wordt er niets gegeven en handje-bij wordt ook niet gewaardeerd, aldus ‘de Typhonist’, verslaggever van De Typhoon in 1950:
“In de straat waar Typhonist hoog en droog pleegt te wonen begonnen een paar vluggen al te zingen toen de zon nog niet achter de huizen was gezakt. Die kregen niets, want als je daaraan toegeeft, dan is je koektrommel al leeg voor je een brandende lampion hebt ontdekt. Je wilt tenslotte wel eens wat zien voor je koekcenten.
Zo’n trommel is gauw leeg, vooral als er zo’n stuk of wat van die grote jongens handje-bij doen. Dat deed Typhonist vroeger ook, maar nu zag hij het onrechtvaardige van een dergelijke arbeid in en daarom: geen koek voor de handje-bijers. Moeten ze maar een lampion kopen. Typhonist heeft naar ruwe schatting vastgesteld, dat hij 220 keer een rijk man was en 3 keer een kikkerbil. Dat was omdat hij niet vlug genoeg aan de deur kwam. Die kinderen van tegenwoordig hebben zo’n haast.”
Hieronder een leuk filmpje uit 1961 Sint Maarten in Koog aan de Zaan. Jan Leguijt wees ons erop.
- Foto stadswapen Utrecht: bron www.ngw.nl
- Foto St. Maarten, gevelsteen Trier: bron www.wikipedia.nl
- Overige foto’s: Collectie Gemeentearchief Zaanstad
Wat een mooie foto's en nostalgie. Als je op zoek bent naar een mooi overzicht van oudhollandsche sintmaartenliedjes kijk dan eens hier: https://www.feestdagen-liedjes.nl/sintmaartenliedjes/
Ik geloof dat van oudsher ook het idee was dat arme kinderen rond de deuren gingen en kregen dan vaak een stuiver, of een ander muntje met iets lekkers. Iets wat tegen deze tijd van het jaar aan best wel een doorslag gevende inkomst kon zijn en vaak er voor kon zorgen dat een gezin in beetje extra te eten had of wat meer te stoken had tegen de kou.
Ik vind het ergens wel jammer dat dit stukje solidariteit aan de mede mens vaak vergeten word bij dit feest en het vooral gaat over zo snel mogelijk zoveel mogelijk suiker in een tas te vergaren. Vooral in een tijd waar er zo veel mensen hulp behoevend zijn, en veel mensen aankomen in nederland vanuit regios die verscheurd zijn door oorlog.
Sint maarten gaf de helft van zijn mantel aan iemand omdat hij zich kon inleven in een ander, en al zat hij op een hoog paard hij, hij zag nog steeds de bedelaar als een ander persoon die hulp nodig had, en niet vond dat een ander dat maar moest oplossen, maar dat hij zelf ook wel iets kon doen.
Lijkt me toch iets moois om in ons achterhoofd te houden in deze vreemde tijden.
Opmerkelijk vind ik trouwens hoe hardnekkig sommige katholieke feesten/vereringen zijn...
Martinus van Tours heeft geleefd van +/- 316 tot 397 en Sinterklaas is van ongeveer dezelfde periode, hij stierf, volgens de overleveringen, op 6 december 342
Sint Maarten wordt niet alleen in Nederland gevierd en soms wordt Sint Maarten begeleid door (zwarte)Piet(en)!!
-------------------
In bepaalde streken in Vlaanderen neemt Sint-Maarten de taak van Sinterklaas over. Het sinterklaasfeest wordt hier traditioneel niet of veel minder uitgebreid gevierd. De verschillen van dorp tot dorp kunnen groot zijn. In de West-Vlaamse stad Wervik bijvoorbeeld komt in de ene wijk op 11 november Sint-Maarten langs met speelgoed, en in de andere wijk Sinterklaas op 6 december. Dendermonde kent een soortgelijk fenomeen. In Sint-Gillis en Oudegem (deelgemeenten) komt Sint-Maarten, terwijl in het centrum van Dendermonde Sinterklaas komt. In Ieper en omgeving en in het Oost-Vlaamse Aalst en Beveren wordt meestal Sint-Maarten gevierd. Deze drie steden hebben een Sint-Martinuskerk als hoofdkerk. Ook Denderbelle heeft een Sint-Martinuskerk en viert (en bij uitbreiding heel Lebbeke) Sint-Maarten. Het aangrenzende Buggenhout met zijn Sint-Niklaaskerk viert dan weer Sinterklaas.
In Ieper komt Sint-Maarten de avond voor 11 november aan met de boot. Dan staan alle kinderen hem en zijn pieten op te wachten aan de kaai (Ieperlee). Daarna gaan ze in een grote stoet naar de Grote Markt. In Sijsele (een Sint-Martinusgemeente) wordt er dan weer enkel een sint-maartensstoet gehouden (op de vrijdagavond het dichtst bij de 11de november), maar speelgoed krijgen de kinderen alleen bij Sinterklaas. In Loppem (eveneens een Sint-Martinusgemeente) gaan de kinderen op van deur tot deur en zingen het Sint-Maartenslied om lekkers te krijgen.
In Aalst komt Sint-Maarten de zaterdag voor 11 november officieel met de boot aan en wordt hij in een koets naar zijn troon op de Grote Markt gereden. Hij ontvangt dan op 11 november de massaal toegestroomde kinderen. Ook in de omgeving van Aalst, zoals Lede en een deel van Erpe-Mere, komt Sint-Maarten langs. In Veurne, Zele, Moerzeke, Lebbeke, Opwijk (uitgezonderd deelgemeente Mazenzele), Sint-Gillis-bij-Dendermonde en Oudegem wordt Sinterklaas door Sint-Maarten vervangen. Meestal komt hij in de nacht van 10 op 11 november.
Opmerkelijke verschillen zijn dat Sint-Maarten in de hemel woont en niet in Spanje, dat hij slechts één Zwarte Piet heeft, en dat zijn rijdier soms een ezel is in plaats van een schimmel.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Sint-Maarten_(feest)
Het klopt dat het niet alleen een Nederlands feest is. Ik zag dat het in Duitsland ook gevierd wordt. En er zullen ongetwijfeld nog meer landen zijn...
Leuk filmpje uit 1961
https://www.youtube.com/watch?v=CQyXD_yataE&list=PL8D1E0100B291E560
Leuk. We hebben het toegevoegd!
Nou Tjerk Mantel blijkt dat je in het gemeente archief bewaard wordt.
Wat leuk om een naam bij z'n boevenkop te krijgen:-) Tjerk dus.
Inderdaad heel erg leuk! Ik Had geen idee wie deze vrolijke jongen was. Wat mij betreft één van de leukste en vrolijkste foto's uit de collectie van het gemeentearchief!