Er waren tijden dat aan het bezit van een boek, of een hele collectie boeken status kon worden ontleend, als is dat in deze tijden van internet, social media en e-books voor velen nauwelijks meer voorstelbaar.

Toch zijn er nog genoeg mensen die zweren bij het échte, papieren boek en voor wie het bezit er van nog altijd iets bijzonders is. Maar wat doe je dan om te laten zien dat het van jou is?

Je kunt natuurlijk heel eenvoudig je naam erin schrijven, maar als je het echt chique wilt aanpakken, dan laat je een ex-libris ontwerpen.

Bijzondere Zaanse ex-librissen door Sander Wegereef

Egel
Een ex-libris is een eigendomsbewijs, dat in een boek geplakt kan worden. Het is vaak een gedrukt etiketje of prentje, maar het wordt soms ook direct in een boek worden gestempeld of gestanst. Ex-libris betekent letterlijk ‘uit de boekencollectie van’ en toont, naast de naam van de eigenaar van het boek, vaak een figuratieve of emblematische afbeelding. Eén van de oudste ex-librissen is door een onbekend kunstenaar omstreeks 1480 in houtsnede uitgevoerd voor de Duitse kapelaan Hanns Igler. Op de afbeelding stond een egel, als verwijzing naar zijn naam. Het Duitse woord voor egel is Igel.

Gegoede burgerij
Nadat de boekdrukkunst in Europa was doorgedrongen, verschenen ook de eerste afzonderlijk gedrukte boekmerken. De oudste ex-librissen bevatten meestal een familiewapen, omdat de eigenaars van boeken en bibliotheken toch nog vooral tot de adel behoorden en aan hun bezit status ontleenden. Toen ook de gegoede burgerij boeken ging kopen en die van een stijlvol vignet met zijn naam erop wilde voorzien, begon de versiering en de afbeelding een belangrijkere rol te spelen.

Verzamelaars
Door de grote variatie aan afbeeldingen, papiersoorten, druktechnieken en stijlen begonnen steeds meer mensen interesse te tonen in ex-librissen. Aan het einde van de 19de ontstonden de eerste verenigingen die verzamelaars en vervaardigers met elkaar in contact brachten. De beide wereldoorlogen bemoeilijkten de werking van deze verenigingen, maar dankzij de inzet van enkele particuliere verzamelaars bloeide de interesse voor de ex-librissen na 1945 wereldwijd opnieuw op.

Sfinx
Het gemeentearchief heeft in de loop der jaren ook een uitgebreide collectie ex-librissen van bekende en onbekende Zaankanters opgebouwd. Zoals die van Klaas Woudt (1923-2012), eigenaar van uitgeverij /drukkerij Heijnis in Zaandijk. Zijn motto was “Niets is leuker dan boekjes maken”. Ook het ex-libris van Zaandams oud-burgemeester Kornelis (Klaas) ter Laan (1871-1963) is een bijzondere: een sfinx met een boek, tegen een opvallende gele achtergrond. Nico Lakmaker (1905-1957) uit Assendelft was eigenaar van fietsengroothandel Lakmaker in Krommenie. In zijn ex-libris is een boom te zien en een fiets. Zijn motto: “Alleen de maker van de zuivre lak geeft kleur en glans aan iedre levenstak.”

Gemeentearchief
Een kleine selectie van deze Zaanse ex-librissen is momenteel te zien in de vitrines bij de receptie van het gemeentearchief. Ex-librissen die in werkelijkheid het formaat van een pasfoto hebben, zijn nu in sterk uitvergroot formaat te bewonderen, waardoor de artistieke waarde extra tot uitdrukking komt. Heeft u zelf ook een eigen exlibris waarvan u een exemplaar wilt afstaan? Stuur dan een mail naar gemeentearchief@zaanstad.nl, want het gemeentearchief zou deze graag opnemen in de bibliotheekcollectie.

Met dank aan Geke van de Kamp, Gemeentearchief Zaanstad

Alle afbeeldingen: Collectie Gemeentearchief Zaanstad