“Wie met de auto vanaf de zuidkant onder het Noordzeekanaal doorrijdt, maakt kennis met Zaanstad als een afschrikwekkend betonnen fort. De rij ERA-flats vormt de Maginot-linie, nee, de Berlijnse muur van de Zaanstreek.

Op elke bovenhoek loert een ZaPo die opdracht heeft met scherp te schieten op alles wat de gemeentegrens overschrijdt.”

Dit is niet de mening van ondergetekende, die een groot deel van zijn jeugd in één van de flats heeft doorgebracht, deze passage komt uit het voorwoord van Rob Vreeken in het boek Boven de Zaan van fotograaf Karel Tomeï uit 2000.

Het zegt iets over hoe er tegen de flats werd en wordt aangekeken; lelijke betonnen kolossen, Bijlmerarchitectuur, woonfabrieken… Toch staan de flats model voor een belangrijke periode in de Nederlandse stedenbouw.

De rationele aanpak van Van Eesteren door Sander Wegereef

Hoogbouw
In het naoorlogse Nederland was de woningnood een groot probleem. De oplossing werd gevonden in het bouwen van flatgebouwen. Ook in Zaandam werden grote nieuwe woonwijken aangelegd: Poelenburg, Peldersveld en Kogerveld. Het betrof aanvankelijk bijna allemaal woningwetwoningen, gebouwd door woningcorporaties met leningen van de rijksoverheid. De wijk Poelenburg was een uitzondering hierop, omdat die werd gebouwd op initiatief van het Zaanse bedrijfsleven.

Veertien verdiepingen
De eerste generatie flats werd gebouwd als portiek-etagebouw in drie of vier woonlagen. De échte hoogbouw verscheen eind jaren zestig met de veertien verdiepingen tellende ERA-flats in Peldersveld: Brandaris, Pharus, Perim, Noordwachter en IJdoorn.

ERA
Geestelijk vader van de flats is architect en stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren.
De letters ERA staan voor Van Eesteren Rationele Aanpak. En rationeel was het. In de wederopbouwperiode werkte men vanuit het idee van de functionele stad, waarin de scheiding tussen wonen, verkeer, werk, recreatie en natuur optimaal geregeld was.

Kinderwagenafstand
Veel van zijn ideeën ontstonden aan de hand van berekeningen, zoals bijvoorbeeld de ideale afstanden tussen wonen en winkels. Ook bedacht hij de optimale ‘kinderwagenafstand’. Elke jonge moeder moest binnen een paar minuten met haar baby naar een plantsoen kunnen lopen om van zon en buitenlucht te genieten.

Stampen
ERA ontwikkelde een bouwsysteem waarmee sinds midden jaren ’60 door het hele land duizenden woningen zijn gebouwd: de zogenaamde ERA-flatwoningen. De flats zijn dan ook niet alleen in Zaandam te vinden, in verschillende plaatsen in het land staan identieke flatgebouwen. In tegenstelling tot andere industriële bouwers koos ERA niet voor prefab elementen (waarvoor zwaar transport nodig was), maar voor ‘een fabriek op het werk’. Met behulp van de zelfontwikkelde tunnelmal kon in hoog tempo een woongebouw uit de grond worden gestampt.

Uitgetrokken Z-vorm
De Brandaris, Pharus en Perim werden in een zogenaamde ‘uitgetrokken Z-vorm’ gebouwd; een middenstuk met aan weerszijden een geknikte zijvleugel. De Noordwachter en de IJdoorn hebben deze zijvleugels niet. Alle woningen zijn opgebouwd rondom de centrale hal (de ‘speelhal’), waar alle kamers op uitkomen. Bovendien hebben ze een ruim balkon over de gehele breedte van de woning. Opvallend waren ook de ‘stortkokers’, waardoor bewoners hun vuilniszakken vanaf hun eigen verdieping naar beneden konden gooien.

Stijgende welvaart
Als gevolg van de stijgende welvaart was er in de loop van de jaren zestig bovendien een sterke vraag naar eengezinswoningen. Er ontstond een wijk met naast de hoge flats, woonerven met eengezinswoningen, korte straten en veel kinderspeelplaatsen bij de flats. Winkelcentrum Gibraltar werd het centrale punt voor inkopen, en voor het groen kon men terecht in het Darwinpark aan de rand van de wijk.

School aan huis
Vanwege de vele kinderen werden in de wijk ook veel basisscholen gebouwd: tussen de flats stonden de scholen de Loopplank, de Feniksschool en de Branding (tegenwoordig De Spiegel) en het Kompas en de Tweemaster (tegenwoordig samen de Windroos). Opvallend is dat de Feniksschool in de begindagen nog een dependance heeft gehad in één of meerdere woningen op de eerste verdieping de Perim.

Modernisering
De wijk Peldersveld bestaat inmiddels ruim 45 jaar. De ERA-flats hebben in de loop der jaren dan ook verschillende moderniseringen ondergaan. De woningbouwverenigingen hebben de flats allemaal een eigen karakter meegegeven, zodat ze qua kleurstelling ook veel beter van elkaar te onderscheiden zijn dan in de beginperiode. Ook worden verschillende flatwoningen tegenwoordig als koopwoning aangeboden. Momenteel krijgt winkelcentrum Gibraltar een forse uitbreiding. Op de plek van de vroegere Feniksschool (die als OBS de Spiegel mooie nieuwbouw heeft gekregen) wordt een verdubbeling van het winkelcentrum gerealiseerd, dat hiermee een nog prominentere rol krijgt in de wijk. Buurthuis de Rots en peuterspeelzaal de Dolfijn, beiden gebouwd in 1980, hebben wel het veld moeten ruimen.

Lelijke rotstad
Overigens is de mening van Rob Vreeken over Zaandam een stuk minder negatief dan de inleiding deed vermoeden. Na eerst nog wat andere Zaanse plekken en gebouwen tot de grond toe af te hebben gefikt, kan hij toch niet om de aantrekkingskracht van de Zaanstreek heen: “Zaandam is een lelijke rotstad, maar het is wel mijn lelijke rotstad”.

Net zo goed als Peldersveld mijn lelijke rotwijk is met mijn lelijke ERA-flats!