In 1697 bracht Tsaar Peter de Grote een bezoek aan Zaandam. Over dit bezoek zijn inmiddels talloze boeken, prenten, schilderijen en verhalen verschenen, maar in de archieven van het gemeentebestuur Zaandam is maar weinig over het bezoek te vinden. Op zich is dat ook niet zo verwonderlijk, want het was geen officieel staatsbezoek.

Nederland was in die tijd een republiek en had de (Spaanse) koning afgezworen en werd daarom door Rusland niet erkend. Toch was Nederland wel interessant als handelspartner, met name voor wapens. Het bezoek van Peter de Grote aan Zaandam was vooral gericht op het leren van de scheepsbouwtechnieken.

Waardevolle aantekening van het bezoek van Peter de Grote Door: Sander Wegereef

Doopregister
Een belangrijk ooggetuigenverslag van het bezoek is te vinden in een doopregister van de Evangelisch Lutherse kerk van Zaandam. Dominee van deze kerk was Georgius Henricus Petri, die in 1644 was geboren in Duitsland. Vanaf 1673 was hij predikant in Zaandam. Tussen de doopinschrijvingen door maakte hij aantekeningen van belangrijke gebeurtenissen in Zaandam. In een doopregister werden alle kinderen geregistreerd die in de kerk gedoopt waren. Tot 1811 werden gegevens over het dopen, trouwen en begraven bijgehouden door de kerken.

Incognito
Het is dus opmerkelijk dat tussen de doopinschrijvingen de persoonlijke aantekeningen van dominee Petri te vinden zijn. Onder de doopinschrijving van Antje Bruijn is te lezen dat op 18 augustus 1697 “des morgens ten 8 uuren de Czaar of grootvorst van Moscovien Pieter Alexewis, in een Ceuls schuitje met 6 Moscowiters alhier op Sardam incognito is aangekomen”. Petri noteert dat de Tsaar logeerde bij een smidsknecht van Boij Tijsen [Gerrit Kist], die de Tsaar huisvestte in zijn kleine huisje op ’t Krimp, het huidige Tsaar Peter Huisje.

Zeven voet
Hoewel hij volgens Petri gekleed ging in “Sardammer boeren klederen”, was het onmogelijk om incognito over straat te gaan. Uit de aantekeningen van dominee Petri blijkt dat de Tsaar zeven voeten lang was. De Zaanse voet was in die tijd ongeveer 28 centimeter. Omgerekend was de Tsaar dus een kleine twee meter lang; voor die tijd een reusachtige – en dus opvallende – verschijning.

Amsterdam
Zoals bekend was het bezoek van Peter de Grote in Zaandam veel korter dan gepland. Hij zou hier enkele weken blijven, maar het werken werd hem onmogelijk gemaakt door de nieuwsgierige en opdringerige Zaandammers. Op uitnodiging van zijn goede vriend Nicolaas Witsen, burgemeester van Amsterdam, vertrok Peter de Grote na acht dagen naar Amsterdam, waar hij op de Admiraliteitswerf – waar de oorlogsschepen werden gebouwd! – het vak van scheepstimmerman kon leren.

Levensloop
Maar hij schrijft niet alleen over het bezoek van de Tsaar, maar ook over zichzelf. Op deze manier krijgen we een heel aardig kijkje in het leven van de dominee.

Op 23 september 1696 schrijft hij:

“Van desen dag ben ik 52 Jaaren oudt geworden, zijnde tot Giessen in Hessen gebooren anno 1644, ’s vrijdags avond tusschen 9. en 10. uuren, mijn vader was Johannes Petri, Amptman tot Schiffenberg, alwaar Hij anno 1661 op Martini dag seer schielijk dog salig is overleden; Mijn moeder, Eulalia Kissels, van Wetsslaar, en is alhier op Sardam in mijn huis a[nn]o 1683, den 26 Januarij, zijnde den 3. Sondag na 3 Koningen, ’s morgens ten 7 uuren salig gerust.”

Bouw van de kerk
Ook de rest van de aantekeningen van dominee Petri in het doopboek zijn de moeite van het bestuderen meer dan waard. Zo doet hij in het jaar 1699 bijvoorbeeld verslag van de eerstesteenlegging van ‘zijn’ Evangelisch Lutherse kerk:

“De fondamenten van de kerk beginnen te graven en den 4 april Saturdag het Haaijblok [heiblok] op de grond gebragt. Den 6 april, Maandag ’s morgens voor 7 uuren is de eerste mast ingeslagen, zijnde lang 42 en eenhalve voet en 9 duim boven breed.”

De kerk, die vandaag de dag nog als Maartenkerk te vinden is in de Vinkenstraat, werd geopend op 15 november 1700, tijdens de Sardammer kermis. Uiteraard verzorgde dominee Petri de eerste kerkdienst, waarin hij voorlas uit Psalm 84, vers 1, 2 en 3. Tijdens de dienst werd ook Claas Gerritsen uit Westzaan gedoopt; de eerste doop in de nieuwe kerk.

Geschiedschrijving
Al deze – op het eerste oog – misschien onbeduidende details geven een goed beeld van het leven en de belevingswereld van dominee Petri, een dominee die op zijn manier een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de geschiedschrijving van Zaandam. Dat hij het doopboek ‘misbruikte’ voor zijn dagboekaantekeningen, zij hem vergeven.