De Albert Heijntoren, de Rabotoren, de Saen Tower… Verschillende namen voor één en dezelfde toren. Mooi? Lelijk? Mooi van lelijkheid? Iedereen heeft er wel een mening over.

De toren, die is gebouwd als hoofdkantoor van Albert Heijn is niet meer weg te denken uit het Zaandamse straatbeeld. Wat het gebouw vooral uniek maakt is de bouwmethode, waarbij begonnen werd met het dak en waarbij het gebouw verdieping voor verdieping werd opgetild.

Revolutionair bouwen: Jackblock en een dummy. Door Sander Wegereef

SuperMart
Het ging voorspoedig met Albert Heijn, eind jaren ’50. De enorme activiteit op diverse afdelingen en de uitbreiding van het assortiment brachten een gestadige groei met zich mee, zodat het hoofdkantoor aan de Westzijde te klein werd. Ook de parkeergelegenheid liet te wensen over, vooral omdat de parkeerplaatsen op drukke dagen geheel voor de klanten van de SuperMart gereserveerd moesten blijven. Deze nieuwe supermarkt was in 1960 geopend in het pand van het hoofdkantoor.

Nieuw hoofdkantoor
Er werd dus besloten tot de bouw van een geheel nieuw hoofdkantoor op een andere locatie. Na onderhandelingen met Gemeente Zaandam werd in 1963 een terrein van 5700m2 gekocht aan het einde van de Gedempte Gracht, tussen het Rustenburg en het Noordsebos, waar eerst nog wel 28 oude panden moesten worden afgebroken. Bij de keuze voor de locatie was al rekening gehouden met de plaats van het toekomstige nieuwe station aan het einde van de Gedempte Gracht (het toenmalige station lag iets noordelijker aan de Provincialeweg).

Ook de aanleg van de Coentunnel, die in 1966 zou worden geopend, zou de bereikbaarheid van het centraal gelegen hoofdkantoor vergroten. Natuurlijk waren er ook buiten de Zaanstreek goed bereikbare locaties, maar een belangrijke reden voor Albert Heijn om in Zaandam te blijven, waren de vele Zaanse werknemers die in de buurt of op korte afstand van het hoofdkantoor woonden.

Omgekeerd bouwen
Het nieuwe hoofdkantoor werd ontworpen door architectenbureau E.F. Groosman te Rotterdam, dat ook verschillende winkelcentra in Amstelveen, Haarlem en Den Haag had ontworpen. Hetzelfde bureau ontwierp rond die tijd ook Sportpaleis Ahoy’ in Rotterdam. Het nieuwe hoofdkantoor van Albert Heijn werd gebouwd volgens de revolutionaire Jackblock bouwmethode. Deze werd in de jaren ’60 ontwikkeld door de Hollandse Betongroep en dit was pas het vijfde gebouw in de wereld dat volgens deze methode gebouwd werd.

Jackblock gebouwen werden ‘omgekeerd’ gebouwd. Dat wil zeggen: men begon met het bouwen van de dakverdieping, die vervolgens via hydraulische vijzels omhoog gevijzeld werd. Daar werd dan iedere keer een etage onder gebouwd, die vervolgens ook weer werd opgetild, net zo lang tot het hele gebouw klaar was. Op de vijzels werden prefab betonblokken geplaatst, die de centrale liftkern vormen. Deze bouwmethode, die niet erg lang in gebruik is geweest, werd vooral toegepast bij hoogbouw.

Voordelen
Waarom deze ingewikkelde manier van bouwen? De Jackblock methode had veel voordelen. Doordat er snel gewerkt kon worden, kon een aanzienlijke besparing in bouwtijd gerealiseerd worden. Daarnaast was er minimaal ‘verticaal transport’. Omdat van onderaf gebouwd werd, hoefden bouwmaterialen niet naar hogere verdiepingen te worden verplaatst. Het gebruik van hoogwerkers en bouwkranen was dus ook niet nodig. De verschillende werklieden konden parallel aan elkaar werken. Terwijl bijvoorbeeld schilders bezig waren op de zevende verdieping, kon ondertussen de bouw van de zesde verdieping ongehinderd doorgaan.

Nadeel van de bouwmethode zijn de hoge investeringskosten. De kosten tijdens de bouw zijn dus lager, maar de totale bouwkosten kunnen wel hoger uitvallen.

Dummy
Een unicum was de ‘dummy’ die werd neergezet op het Ankersmidplein. Dit was een model op ware grootte van één van de hoeken van de hoogbouw. Dit gebouw van twee verdiepingen, met een omtrek van 15×9 meter werd opgeleverd in april 1969. Op de begane grond was een voorlichtingscentrum ingericht, waar informatie kon worden ingewonnen over de Jackblock bouwwijze. In dit model konden diverse materialen worden uitgeprobeerd en metingen worden uitgevoerd. Zo konden zaken als meubilair, indeling, beveiliging en airconditioning in de praktijk optimaal worden uitgetest, nog voordat het hele gebouw gereed was. Deze werkwijze was een primeur in de Nederlandse bouwwereld.

Telefooncentrale
In juli 1969 werd begonnen met de bouw van het 18 verdiepingen tellende hoofdkantoor. Tot aan de opening op 27 mei 1971 konden de Zaankanters het gebouw letterlijk per verdieping zien groeien. De nummers van de etages waren op de buitenzijde van het gebouw aangegeven, zodat iedereen kon zien hoever de bouw vorderde. Kenmerkend zijn ook de grijze gevelplaten, die door kunstenaars zijn bewerkt. Iedere plaat is daardoor uniek.

Het gebouw zat ook vol met nieuwe technische snufjes. Zo was er een centraal stofzuigersysteem, een vuilverbrandingsinstallatie en een moderne telefooncentrale voor 500 telefoons. Albert Heijn heeft het hoofdkantoor uiteindelijk gebruikt tot 1996. Daarna verhuisde het naar het nieuwe kantoor aan de Provinciale weg. Tegenwoordig wordt de ‘Saentower’ vooral gevuld door verschillende ondernemers, waaronder de Rabobank. De toren staat daarom bij veel Zaankanters ook bekend als de Rabotoren.

Kamerscherm
Natuurlijk valt er te twisten over de ‘schoonheid’ van de toren, maar het gebouw maakt als onmiskenbare blinkvanger al jaren deel uit van de Zaanse skyline. Niet voor niks is de toren blijven staan en heeft het een plaats gekregen in het centrumvernieuwingsproject Inverdan. Wel heeft architect Soeters er een ‘kamerscherm’ omheen gezet, waardoor de toren enigszins aan het oog van het winkelende publiek onttrokken wordt.

Het ‘dummy’ gebouwtje op het Ankersmidplein is nog jarenlang in gebruik geweest, als onderdeel van het hoofdkantoor. Bij de bouw van Inverdan is deze helaas gesneuveld.

Alle foto’s: Collectie Gemeentearchief Zaanstad

Naschrift De Orkaan: sinds twee jaar is de kerstster van de toren verdwenen. We hopen dat hij kerst 2016 weer verschijnt.