Van Rob Vreeken, Zaankanter en correspondent van de Volkskrant in Istanbul, verscheen onlangs het boek Een heidens karwei – Erdogan en de mislukte islamisering van Turkije. 

Een van de twaalf hoofdstukken, ‘Turk in Zaandam, Zaankanter in Turkije’, is een tweeluik over Turkse Nederlanders in de Zaanstreek en degenen die achterbleven in Turkije. Hoe is het beide groepen vergaan sinds de jaren zestig, toen de arbeidsmigratie op gang kwam?

In een reeks van negen afleveringen brengt De Orkaan dit hoofdstuk.

Vandaag de derde aflevering:

Opgroeien aan het Hollandsepad

Een vergelijking maken tussen Turkse Nederlanders en Turken in Turkije kent twee valkuilen. De eerste is dat de Turkse Nederlanders geen voor hun vaderland representatieve groep vormen. De gastarbeiders van de jaren zestig en zeventig kwamen voornamelijk uit Centraal-Anatolië. Later volgden drie golven van politieke vluchtelingen: christen-Turken (jaren zeventig), leden van linkse groepen (jaren tachtig) en Koerden (jaren negentig). Velen van hen waren beter opgeleid dan de arbeidsmigranten. (Na de soundcloud gaat de tekst verder)

---

Liever luisteren?

---

De tweede valkuil is dat we in Nederland wat al te makkelijk over ‘de Turkse gemeenschap’ spreken. Die bestaat eigenlijk niet. Er is grote politieke, religieuze, etnische en sociale diversiteit. Er is geen Turkse gemeenschap, er zijn Turkse gemeenschappen.

Dat punt wil Songül Mutluer benadrukken: onderschat niet de reuzenstappen die op z’n minst een deel van de tweede en derde generatie Turkse Nederlanders heeft gemaakt. Als wethouder voor wonen, jongeren en armoedebeleid zat ze bovenop Poelenburg en andere wijken in Zaanstad met kwetsbaren. ‘Ik hoorde over jongeren die als drugsrunner worden gebruikt, meiden die met jongens meegaan voor een Gucci-tas. Dan breekt mijn hart.’ Maar ze zou het jammer vinden als dat het zicht belemmert op wat wél goed gaat. Het SCP heeft het over een ‘enorme opleidingssprong’ en ‘spectaculaire verschillen in arbeidsparticipatie tussen de eerste en tweede generatie’, onder Turken nog meer dan onder Marokkanen.

We zitten in Lobelia, een buurthuis aan de Lobeliusstraat in Poelenburg, naast supermarkt Tanger. ‘Fabriek van buurtideeën,’ staat op de gevel. ‘Ik ben 43,’ zegt Songül. ‘Als ik naar mijn generatie kijk en de generatie na mij, dan ben ik enorm trots. Hoe ver ze het hebben geschopt, ondanks hun achtergrond, dat verdient echt een pluim. Ik ga geregeld naar bijeenkomsten van Tannet, een soort Rotary van hoogopgeleiden met Turkse wortels. Artsen, fiscalisten, rechters, bankiers, leraren. Dan denk ik: mijn God, waarom horen we jullie niet?’

Songül is een voorbeeld bij uitstek van sociale stijging. Kort na haar geboorte kwamen haar ouders naar Nederland om in de fabriek te werken. Ze groeide op in een flat in Poelenburg, in een gezin met zeven kinderen, een analfabete moeder en een vader met alleen basisschool. ‘Een gemengde flat, heel gemoedelijk, de witte vlucht was nog niet begonnen. Tante Anneke, een buurvrouw, was elke dag bij ons, die adopteerde ons bij wijze van spreken.’

De kinderen deden het goed op school. Songül studeerde rechten, gaf les aan de universiteit, had banen als jurist en ging in 2006 namens de PvdA de Zaanse gemeentepolitiek in. Het raadslid werd fractievoorzitter en vervolgens een succesvol wethouder. In februari 2022 werd ze lid van de Tweede Kamer. ‘Wij hebben één generatie overgeslagen,’ zegt Songül over de kinderen van het gezin Mutluer. ‘Goed kunnen leren, dat is onze redding geweest.’ 

Het Poelenburg waar Songül opgroeide wordt vaak gezien als een in zichzelf gesloten Turks bolwerk. Blikvanger is de Sultan Ahmet-moskee aan de rand van de wijk, waarvan de rode minaretten zichtbaar zijn vanaf de A8, de Coentunnelweg. De moskee, geopend in 1994, was jarenlang de grootste Turkse moskee buiten Turkije, tot Keulen in 2017 het stokje overnam. Totdat internet kwam, keek de moskee uit op een woud van schotelantennes op balkons. 

Maar die indruk van klein Turkije is niet helemaal terecht. Het is een gemengde wijk, met onder de 8600 inwoners 42 procent Turken en voor de rest een mengelmoes van vele nationaliteiten. Bovendien is het geen statische woonplek. Mensen zwermen uit over de stad, zeker de volgende generaties. De flats zijn voor velen een opstaphalte op weg naar beter. Ook ik kreeg er in 1977 mijn eerste woning toegewezen, net als veel vrienden, in een tijd dat de gemeentelijke woonruimteverdeling de logische optie was voor starters. Een gemengde wijk was het toen óók al, hoewel snackbar Melis Pide nog gewoon Hoki Poki heette.

Bovendien telt de Zaanstreek ook Turkse Nederlanders die nooit in Poelenburg hebben gewoond. Doordat het nu eenmaal zo liep of doordat ze daar met opzet voor kozen, zoals de vader van Eylem Köseoglu. Als jongetje van dertien was hij in 1974 naar Nederland gekomen. Zijn vader, Eylems opa, was zes jaar eerder vooruitgegaan en was in Oostzaan beland, het dorp dat aan Poelenburg grenst.

Hieronder een slideshow van de foto’s die gemaakt zijn van Eylem en Rob tijdens de boekpresentatie.

Eylems vader kwam in de fabriek van Exter Aroma te werken, werd afdelingshoofd, volgde avondopleidingen en begon als ondernemer De Tulp, een zaal voor bruiloften. ‘Hij koos er bewust voor zijn kinderen in een Nederlandse omgeving te laten opgroeien,’ zegt Eylem. ‘Per se niet in Poelenburg. Andere Turken spaarden voor een huis in Turkije, mijn vader spaarde voor een huis in Zaandam.’ Zodat Eylem opgroeide aan, geloof het of niet, het Hollandsepad. Een typisch Zaans straatje pal naast de vroegere Verkadefabriek, waar nog altijd koekjes worden gemaakt, zij het door de Turkse (!) onderneming Pladis.

‘Het is een van de mooiste straten van Zaanstad, met groene Zaanse huisjes,’ zegt Eylem. ‘Hoewel ik Poelenburg als kind een feest vond, met al die ruimte en al dat groen, ben ik blij dat ik aan het Hollandsepad ben opgegroeid. Een leuke, hechte straat. Gemengd, met een onderwijzer, een muziekleraar, een fabrieksarbeider, van alles. We hadden buurvrouw Kouseband, buurman Ron Kiburg, mijn buurjongen Jelmer Stadt. Een beetje zoals Jan Terlouw beschreef: een touwtje uit de brievenbus.’ Het Hollandsepad heeft veel van Eylems latere keuzes en successen bepaald, zegt ze. 

Haar carrière verliep voorbeeldig, na een korte tegenvaller door onderadvisering aan het eind van de basisschool. ‘Ik was in shock. Vbo-advies! Ik had minimaal mavo verwacht, ik wilde naar de universiteit.’ Wat de onderwijzer zei staat als littekentje op haar ziel: ‘Universiteit? Die droom zal niet uitkomen.’

Achteraf is ze de man dankbaar, het vergrootte haar gedrevenheid. De droom kwam wel uit. Na een studie internationaal recht ging ze werken op diverse ministeries. Op Financiën is ze nu senior beleidsadviseur. Ook ging ze de lokale politiek in. Al op haar zestiende was ze lid geworden van de PvdA, gestimuleerd door de sfeer in de sociaal-democratische familie Köseoglu. Ze werd lid van de gemeenteraad van Zaanstad en nu, op haar 38ste, is ze fractievoorzitter.

Er is nog een reden waarom Eylem en Songül interessant zijn. Beiden komen uit een alevitische familie. De alevieten – naar schatting 15 procent van de bevolking – vormen een bijzondere minderheid in Turkije. De meesten zijn seculier en links. In het onderwijs doen ze het goed. Alevitische vrouwen zijn van oudsher geëmancipeerd. Door dat alles verloopt de integratie van alevieten in Nederland soepel. De politiek telt opmerkelijk veel Koerdisch-alevitische vrouwen: minister van Justitie Dilan Yesilgöz (begonnen bij SP en GroenLinks), de van Volt afgescheiden Nilüfer Gündogan, oud-SP-Kamerlid Sadet Karabulut. Ook Kivilcim Özmen, fractievoorzitter van GroenLinks in Zaanstad, komt uit een Koerdisch-alevitisch nest. Allen (behalve Songül) hebben wortels in Tunceli, de enige Turkse stad met een communistische burgemeester. 

---

Rob Vreeken is zondag 17 september te gast op de literaire middag van De Wormerveerse Vermaning en ‘t Nut. Met journalist Eva Hoeke praat hij dan over zijn boek en over zijn ervaringen in Turkije. Aanvang 15.00 uur. De Vermaning, Zaanweg 57, Wormerveer