In het vorige artikel heb ik uiteengezet wat stikstof is en waarom teveel ervan schadelijk is voor de natuur.

In dit artikel zal ik daar kort op verder gaan, maar vooral zal ik mijn licht laten schijnen over de uitstoot van veel ammoniak door OLAM en de (mogelijke) gezondheidsrisico’s hierdoor.

Door David Sluis

De hamvraag die voorligt is: zijn er concentraties van ammoniak in de lucht die schadelijk zijn voor de gezondheid voor mens (en dier) en hoe kom je daar achter? Vooropgesteld, ik ben geen toxicoloog of arts, maar ik heb naar mijn beste kennis wat zaken bij elkaar gebracht die meer zicht geven op de materie. Zoals in het vorige artikel geschetst deponeert uitgestoten ammoniak, deels, vrij snel in de lokale omgeving neer (bron).

Hier zijn uitgebreide experimenten mee gedaan. De landbouw is verreweg dé grootste ammoniakproducent (mest), en de meeste experimenten zijn dan ook uitgevoerd rondom stallen. Je zult begrijpen dat dit enigszins onvergelijkbaar is met een hoge schoorsteen die boven een woonwijk uittorent. 

Sinds 2005 is er mede door de PAS (Programatische Aanpak Stikstof) een meetnet opgetuigd die ammoniak concentraties meet in Natura2000 gebieden, kortweg genaamd MAN: Meetnet Ammoniak Nederland.

Doel is om inzicht te krijgen in de ammoniak concentraties, en deze kunnen omgerekend worden naar deposities, in de gebieden. Deze concentraties zeggen potentieel iets over de emissie in de directe omgeving ervan. Zowel in de Kalverpolder, Wormer- en Jisperveld alsmede in de Polder Westzaan (beide Natura2000) worden metingen verricht. De laatste echter pas sinds 2019. De metingen worden verricht door z.g. passieve samplers en eigenlijk is het principe hetzelfde als de stikstokstofdioxide metingen die worden gedaan met z.g. Palmesbuisjes, hiervan hangen er vele tientallen in de Zaanstreek. De buisjes die gebruikt worden voor het meten van ammoniakconcentraties heten Gradko buisjes. 

Gedurende één maand ‘absorberen’ de buisjes ammoniak en worden daarna verwisseld door een verse. De vervolgens geanalyseerde concentraties zijn dus gemiddelden over één maand. Pieken in concentraties vind je dus niet terug, waarover straks meer. 

Gezien de nabije ligging ( ca 1 km voor de Kalverpolder) van de NH3 metingen t.o.v. OLAM, die tevens vrij gunstig liggen qua windhoek (NO ervan) zal er een invloed merkbaar moeten zijn van de emissie. De resultaten van de afgelopen jaren staan in de onderstaande tabel. 

Er zitten behoorlijk verschillen in de concentraties over de jaren, binnen de gebieden. De Kalverpolder kent een range van 4.5 t/m 6.7 microgram/m3. De waarden in het Wormer-en Jisperveld lijken gemiddeld iets lager te zijn, maar als je kijkt naar de gemiddeldes per jaar (2014/15/16) dan zijn er kennelijk andere invloeden (meteorologische b.v.) die de waarden tussen jaren sterk beïnvloed. Maar toch, Kalverpolder zijn gemiddeld aan de hogere kant (in relatie tot het gebiedsgemiddelde). Voor de goede orde, dit zijn concentraties van gemeten ammoniak (en geen andere stikstoffen), en dit zijn geen depositiewaarden. De depositie-waarden zijn natuurlijk wel gerelateerd aan de heersende concentratie!

Zijn dit voor de mens ongezonde concentraties? Die vraag beantwoord ik dadelijk. Eerst een korte vergelijking met andere Natura2000 gebieden. De Polder Westzaan (met nog maar 1 meting in 2019) scoort met 4.7 microgram/m3 vrij laag. Nemen we een gebied als de Veluwe, dan scoort die zo’n 3.5 microgram/m3 nog lager. En een gebied als de Maashorst scoort 8.5 microgram/m3. Dus scoren ‘wij ‘ gemiddeld.

Schadelijk?

Er zijn wettelijke concentraties waarboven een mens niet langdurig of kortstondig mag worden blootgesteld aan ammoniak. Vroeger noemde men dit, de MAC waarde (Maximaal Aanvaardbare Concentratie), nu heet het gewoon Grenswaarde. Ammoniak is in hoge concentraties giftig voor de mens en ook dodelijk. De kortdurende grenswaarde (15 minuten blootstelling) is gezet op 36milligram/m3 en voor iemand die 8 uur lang wordt blootgesteld is dit 14milligram/m3. (Bron)

Let even op de eenheden hier! De gemeten gemiddelde jaarconcentraties op 1 km van OLAM is ca 6 microgram/m3 terwijl de grenswaarde een factor 2000 X zo hoog is voor langdurige (8u) blootstelling. Je kunt je dus afvragen of het realistisch is om te veronderstellen dat er door emissie schadelijke concentraties in woonwijken zijn te vinden (even los van calamiteiten)? Maar goed dit zijn allemaal gemiddelde waarden. De reukgrens, daar waar je ammoniak gaat ruiken, is ongeveer 750microgram/m3 en dit ligt ver boven de meetwaarden in het MAN netwerk. Hoe zit het met piekwaarden? 

Piekwaarden kunnen in theorie optreden als bv. de weersomstandigheden ongunstig zijn. Normaliter zal warme lucht uit een schoorsteen opstijgen, met de wind worden meegevoerd, en zo sterk verdunnen met de overige lucht. Het waaiert als een pluim uit. Er zijn echter bepaalde meteorologische omstandigheden waardoor dit effect sterk kan worden beperkt. Men spreekt van een temperatuurs-inversie, waardoor warme lucht wordt gevangen en niet (verder) kan opstijgen. 

Hierdoor kunnen concentraties op straat niveau (smog) behoorlijk omhoog schieten (en dit geldt evenzeer voor fijnstof en stikstofdioxide).  Als je cacao of iets anders sterk ruikt, dan is de kans tevens groot dat er een inversie aan de hand is. Een inversie treedt in Nederland vaak ’s zomers op, bij windstil en onbewolkt weer gedurende de nacht.

Ik heb gekeken naar NH3 piekwaarden zoals die op verschillende plekken in Nederland zijn gemeten in de buitenlucht. Het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit bestaat uit een 100-tal vaste meetstations die permanent de luchtkwaliteit in Nederland meten. In de Zaanstreek staan drie van dergelijke stations. 

Niet elk station meet hetzelfde. De meeste stations meten fijnstoffen en stikstofdioxiden, en slechts vijf stations in Nederland meten ammoniak. Deze liggen op geruime afstand van de Zaanstreek. Een heel interessant station, waar veel over te doen is geweest, is het meetstation Vredepeel-Vredeweg (NB). Het meetstation is ‘ongelukkig’ gesitueerd in de zeer nabije omgeving (150m) van een grote pluimveehouderij, en zoals eerder geschetst produceren deze veel mest/ammoniak. De piekwaarden die daar in de meest ongunstige situaties worden gemeten zijn ca 150 microgram/m3, maar meestal ver onder de 100 microgram/m3. Dus een hele grote bron met op zeer korte afstand een meetstation, en toch blijven we ver weg van de grenswaarden. 

Epidemiologisch onderzoek

De epidemiologie is de wetenschappelijke studie van het vóórkomen en de verspreiding van ziekten binnen en tussen populaties. Er kan een relatie zijn tussen ziekten en het milieu, zo ook met de luchtkwaliteit. Het is bekend dat bijvoorbeeld dicht wonen langs een snelweg (A8) ongezond is. Hoe dichterbij je er woont, hoe korter mensen gemiddeld leven, en/of in slechtere gezondheid. Dit soort kennis is alleen op te doen met hele grote studies (en die zijn internationaal gedaan). Er is ook onderzoek gedaan naar de relatie tussen ammoniak en gezondheid, maar de resultaten zijn tegenstrijdig, zo schetst de gezondheidsraad o.a. De onderzoeken zijn wederom gerelateerd aan stallen (veehouderij). (Bron)

Er is een complicerende factor die niet onbelangrijk is in deze, ik zal het uitleggen. Je hebt vast wel eens gehoord van fijnstof. Hele kleine deeltje zweven door de lucht en je ademt ze in. Dit kan ziekten en klachten veroorzaken, en hoge concentraties zijn ongezond, daarom zijn er ook (EU) normen voor. De oorsprong van fijnstof is velerlei: uitlaatgassen, stofdeeltjes, rook, maar ook bv zeezout wat in de lucht aanwezig is. Maar fijnstoffen kunnen ook gevormd worden door ammoniak wat in de lucht zit. De ammoniak verbind zich dan met bv zwaveloxiden of stikstokoxiden, en vormt dan z.g. secundaire fijnstoffen. 

Deze zijn waarschijnlijk net zo schadelijk. Een verhoogde concentratie fijnstoffen zou dus kunnen duiden op een (lokale) bron. De praktijk leert echter dat deze secundaire fijnstoffen langzaam worden gevormd, en zich dus over een groot gebied verspreiden waardoor het opgaat in de achtergrondconcentratie. Echter, de eerder genoemde atmosferische inversie kan in theorie die anders doen laten uitpakken. De conclusie van het RIVM (een vervolgonderzoek) naar de invloed van ammoniak op de gezondheid rondom stallen was, en ik citeer: 

“Ook zijn er aanwijzingen dat omwonenden een verminderde longfunctie hebben, vooral als er binnen één kilometer vijftien of meer veehouderijen zijn en op dagen met hogere concentraties ammoniak in de lucht. Het effect is vergelijkbaar met longfunctievermindering ten gevolge van luchtverontreiniging door stedelijk verkeer.”

“Het is bijvoorbeeld wel waarschijnlijk dat blootstelling aan hogere concentraties fijnstof schadelijke gezondheidseffecten heeft én er vormt zich meer secundair fijnstof in de buurt van veehouderijen, door de uitstoot van ammoniak. Maar dat secundaire fijnstof vormt zich pas na enige tijd en heeft zich dan al over grotere afstanden verspreid.”

Hoe nu verder?

De titel van dit artikel is “Stikstof en gezondheid; meten = weten!” Zoals uit bovenstaande blijkt is de materie complex en is er niet echt 100% zekerheid te verkrijgen over wat nu de impact is op de lokale gezondheid (nog los van eventuele ‘gevaarlijke’ andere stoffen die uitgestoten worden). Je kunt er eigenlijk maar op één manier achter komen, en dat is m.i. langdurig gaan meten. Als ik het voor het zeggen had dan zou ik voorstander zijn van een uitbreiding van het aantal fijnstof meters. I.h.k.v het project Hollandse Luchten zijn er dit jaar op een 15 tal plekken in de Zaanstreek (vooral omgeving A8) meetkastjes opgehangen die verschillende zaken meten (o.a. fijnstof en stikstofoxiden). 

Ze meten permanent. Ik heb er zelf ook eentje aan mijn gevel hangen (die ik met alle liefde wil afstaan, maar dit kan niet zonder overleg met de gemeente o.a.). Ze zijn niet zo goed als de vaste RIVM meetstations, maar je kunt globaal een indruk krijgen. De metingen worden gekalibreerd aan de vaste meetstations in de directe omgeving. Een aantal van de opgehangen meters zijn echter niet in gebruik en hebben dus geen functie. Wellicht kunnen deze na overleg verplaatst worden? De installatie is eenvoudig. Daarnaast zou je kunnen overwegen om op een aantal plekken GRADKO meetbuisjes op te hangen die ammoniak meten. De kosten zijn relatief laag, en zodoende kun je in ieder geval de gemiddelde maandconcentraties inzichtelijk maken en onrust wegnemen? 

Groentjes!