De Russische driemaster Shtandart, een replica van het eerste schip dat tsaar Peter de Grote in 1703 bouwde, zit ernstig in de problemen. Het is door de oorlog in Oekraïne nergens welkom om aan te leggen.

Vanwege de historische band met de Russische tsaar, legde de driemaster de afgelopen jaren meerdere keren aan in Zaandam. Eerder werd Zaandam zelfs de tweede thuishaven van het schip genoemd. Hoe vergaat het de Shtandart in deze barre tijden? 

Jacob Reitsma is jarenlang betrokken geweest binnen Vereniging Zaans Erfgoed bij de werkgroep Maritiem, een initiatief om de belangrijke rol die de Zaanstreek heeft gespeeld bij de Nederlandse scheepsbouw onder de aandacht te brengen. Hij licht de rijke geschiedenis toe:

‘De Zaanstreek was een groot bolwerk van maritieme industrie in de Gouden Eeuw. Hier werden molens gebouwd met een krukas, die de draaiende beweging van de wieken omzette in een heen en weer gaande beweging voor het zagen. Daardoor kon men veel sneller en goedkoper zagen dan met de hand.

Het meeste geld werd verdiend met fluitschepen, welke niet alleen goedkoop waren om te maken, maar ook voordelig om te varen. In de 17^e en 18^e eeuw had de Zaanstreek de grootste concentratie van scheepsbouw in Europa: ongeveer de helft van alle fluitschepen is hier gebouwd. Het was dan ook niet voor niets dat de Russchische tsaar Peter de Grote naar de Zaanstreek reisde om kennis op te doen. Eenmaal terug in Rusland bouwde hij de Shtandart, het eerste moderne schip van de Russische vloot.’ 

Ondergang

Vladimir Martus begon in 1994 met het bouwen van een replica van het schip, dat vijf jaar later voor het eerst de zee op ging. Sindsdien vaart hij met zijn internationale bemanning door Europa om de boodschap van vriendschap en vrede uit te dragen. ‘Wij willen respectvolle samenwerking tussen jonge mensen te stimuleren,’ aldus Martus. De driemaster was de afgelopen jaren meermaals te gast in Zaanstad, maar als gevolg van sancties tegen Rusland, zijn Russische schepen niet meer welkom in Europese havens en dobbert de Shtandart al weken in de Golf van Biskaje, de baai tussen Spanje en Frankrijk:

‘Zonder toegang tot havens kunnen we geen nieuwe vrijwilligers aan boord halen, en dus onze missie niet vervullen. Het schip staat op het punt van ondergang.’ 

De situatie verslechtert. Zeventien dagen lang werd de Shtandart in geen enkele haven toegelaten, waardoor goederen niet gemakkelijk aan boord konden komen. Bevoorrading van water en levensmiddelen gebeurt dankzij lokale initiatieven met kleine rubberboortjes vanaf de wal. Door de beperkte voorraad water kan er niet gedoucht of gewassen worden. ‘Het lijkt inmiddels een beetje op een reis van Columbus.’ Toch houdt de bemanning de moed erin, ‘er is geen leven zonder hoop.’ 

‘Vreselijk oneerlijk’

In een noodoproep schrijft de kapitein dat het schip ‘opnieuw de speelbal van politieke organisaties is’, die het volgens hem gebruiken om ‘haat tussen mensen aan te wakkeren.’ Martus hoopte op een uitzonderingsclausule: schepen met een humanitaire missie zouden namelijk wel welkom zijn in Europese havens. De bemanning zette een project op voor medische hulp en hulp aan kinderen in Oekraïne, dit volstaat echter niet als ‘humanitaire missie’ en de poging werd ongeldig verklaard. Van vlag wisselen bleek ook zinloos: de regel luidt dat schepen die vóór 2022 onder Russische vlag voeren voor eeuwig een ‘black mark’ dragen. Martus noemt de situatie ‘vreselijk oneerlijk’:

‘noch het schip, noch de bemanning, noch de kapitein hebben iets verkeerds gedaan. Niemand aan boord steunt de oorlog.’

Volgens hem wordt de Shtandart vervolgd door een kleine groep tegenstanders. ‘Zij trachten het schip te associëren met acties van de Russische regering, die leugens hebben een serieuze impact. De autoriteiten hebben soms geen tijd om diep in de feiten te duiken, dus wordt laster voor waarheid genomen.’ 

Wegens een jaren slepend conflict tussen Martus en de havenautoriteiten in Sint-Petersburg, de officiële thuishaven van het schip, is terugvaren naar Rusland ook geen optie. De half Russische, half Oekraïense kapitein is fel tegenstander van de Russische inval in Oekraïne en heeft kritiek geleverd op Vladimir Putin. ‘Vijftien jaar geleden verliet de Shandart zijn thuishaven, gevolgd door een aanval op de eigenaar door een groep die nauwe banden heeft met de Russische overheid met als doel het schip in beslag te nemen.’ 

Tweede thuishaven Zaandam?

Vereniging Zaans Erfgoed stapte een aantal jaar geleden naar de gemeente om in gesprek te gaan over een mogelijke permanente ligplaats in Zaandam voor de Shtandart. ‘We kregen destijds ook volledige medewerking van de gemeente, tot de Europese sancties roet in het eten gooide.’ Ook de kapitein noemt Zaandam een “droomhaven” voor de Shtandart. ‘We zijn er een aantal keer geweest en hebben veel steun gehad van de lokale bevolking, verenigingen en de gemeente. Al was dat in de afgelopen twee jaar niet terug te zien.’

Reitsma noemt kapitein Martus een ‘slachtoffer van de oorlog’:

‘Het is pijnlijk dat mensen met de beste bedoelingen worden getroffen, alleen omdat zij onder de “verkeerde” vlag varen.’

Hij hoopt dat het plan om een vaste ligplaats te creëren ooit nog kan worden doorgezet: ‘De Shtandart ligt momenteel tussen wal en schip, het ontbreekt hem aan een thuishaven’.

---

In juni 2021 zochten we hard mee naar de perfecte lokatie voor het schip:

Door: Mila Lange met behulp van het Orkaan-archief en interviews met Jacob Reitsma (van hem is ook de foto boven) en kapitein Vladimir Martus.