Volgend jaar september is het 50 jaar geleden dat ik vanuit mijn geboortedorp Marrum in Friesland verhuisde naar Zaandam. Ik had een proefles gegeven op de protestants christelijke lagere school “Zaandam West” aan de Ooievaarstraat in Zaandam. In de volksmond de Ooievaarstraatschool.

Door: Oane Bijlstra

De school mocht een extra leerkracht benoemen, omdat er steeds meer buitenlandse kinderen werden aangemeld, vooral kinderen uit Turkije. Door gezinshereniging mochten zij naar Nederland komen met hun moeder. De vader werkte hier al meerdere jaren. Dorpsgenoten feliciteerden mij met mijn benoeming “in de Rode Zaan”.

Twee weken na de proefles stond ik al voor de klas. Als kind ging ik tijdens verkiezingen altijd op zoek naar raamposters van de Partij van de Arbeid in het dorp. Bij ons thuis hing bij verkiezingen altijd een poster van de Christelijk Historische Unie voor het raam. Hervormd protestantse mensen werden geacht op die partij te stemmen; mijn ouders deden dat ook trouw. Zelf stemde ik bij de landelijke verkiezingen in november 1972 op Bas de Gaay Fortman van de PPR. 

De Anti Revolutionaire Partij (ARP) werd met 2024 stemmen de grootste partij in Marrum, de PvdA de tweede met 768 stemmen, de CHU de derde met 637 stemmen gevolgd door de VVD met 410 stemmen. ‘Mijn” partij kreeg 97 stemmen. De PSP 49 en de CPN 26. De opkomst was 89,44%. Aanleidin tot de verkiezingen was de val van het vijfpartijenkabinet Biesheuvel. (VVD, KVP, ARP, CHU en DS70). In juli 1972 vroegen de DS70 ministers Drees jr. en De Brauw ontslag. Vooral de discussie over “de drie van Breda” leidde tot emotionele taferelen in en buiten de Tweede Kamer.

Het kabinet Biesheuvel kwam verzwakt uit de verkiezingen. De VVD had aanzienlijk gewonnen met Wiegel als nieuwe jonge lijsttrekker. De KVP had sterk verloren. De progressieve drie hadden met Keerpunt 72 weliswaar gewonnen, maar de winst was gering. De formatie duurde 164 dagen met als resultaat het progressieve kabinet Den Uyl, bestaande uit PvdA, D66 en PPR, met een gedoogrol van KVP en ARP. De VVD, PvdA en PPR hadden samen meer dan de helft van de nieuwe kiezers binnengehaald. De CHU belandde in de oppositie. De uitslag van de verkiezingen had de traditionele verhoudingen volledig ondersteboven gegooid. 

In Zaandam haalde de PvdA 12.457 stemmen, dat was 31,56%. De CPN 7041 (17,84%), de VVD 4323 (10,95%), de ARP 3065 (7,76%), de PPR 2975 (7,54%), KVP 2654 (6,72%), D66 1681 (4,26%, PSP 892 (2,26%), CHU 709 (1,92%), GPV 457 (1,16%), BP 298 (0,75%), SGP 262 (0,66%), DMP 151 (0.38%), NMP 139 (0,35%), RKPN 126 (0,32%), Lijst Stam 76 (0,19%). Meer dan de helft had rood gestemd. In 1974 kreeg de nieuw gevormde gemeente Zaanstad een nieuw rood college van PvdA, CPN, PSP en PPR. 

De bijnaam de Rode Zaan is rond 1914 ontstaan toen Klaas ter Laan werd benoemd als eerste sociaaldemocratische burgemeester van Nederland in Zaandam. Hij kreeg snel de kans zich te bewijzen bij de uitbraak van een groot arbeidsconflict in het houtbedrijf. De onderhandelingen verliepen uiterst moeizaam bij een grote staking. De werkgevers wilden tijdelijk werknemers uit Duitsland halen. Ter Laan wist dit te voorkomen en kreeg daarvoor zowel lokaal als landelijk veel lof en waardering.

Eind 19e eeuw hield de voorman van de Sociaal Democratische Bond, Domela Nieuwenhuis een pleidooi voor Algemeen Kiesrecht in Zaandam. Zijn woorden vielen in goede aarde, kort na de toespraak werd de afdeling Zaanstreek van de SDB opgericht met meer dan 1000 leden de grootste afdeling van Nederland. Domela kreeg ook in Friesland steeds meer aanhang. Ook daar groeide het aantal afdelingen. Vooral in de veenderijen in de Zuidoosthoek, waar de arbeidsomstandigheden tenhemelschreiend waren en door stakingen van landarbeiders in de Noordwesthoek.

In 1885 zei Domela tijdens een bijeenkomst in een kerk in Sint Anna Parochie: “Het socialisme is met reden een evangelie, een blijde boodschap”. Het agrarische Friesland liep niet voorop bij veranderingen. Naast dominees die het volk leerden te berusten in hun situatie, vielen deze woorden in goede aarde bij een groeiend aantal “reade dumny’s”, rode dominees. Ook in mijn geboortedorp.

Oane Bijlstra – volgend jaar deel 2 – Samen naar de Dream en Yol.

Over Anne Bijlstra

Anne Bijlstra schrijft met regelmaat een column voor De Orkaan: exact één keer per jaar. 

Hij was van 1973 tot september 2018 leerkracht op de protestants-christelijke basisschool Zaandam-West, later De Westerkim in Zaandam Oud West. Hij vroeg vanaf 1980 al aandacht voor intercultureel en inclusief onderwijs. Sommigen noemden hem ook de Friese Turk, omdat hij Turks ging leren op de Volksuniversiteit om zo kinderen met een Turkse achtergrond beter en sneller Nederlands te kunnen leren. In 2008 publiceerde hij het boek “Mijn school, mijn wereld”, waarin hij in twee delen zijn ervaringen in het onderwijs beschrijft. In de loop van de tijd gingen kinderen en ouders hem meester Oane noemen. Oane is in het Fries Anne.