Wytze Brandsma verliet Zaandam en de veilige gereformeerde kerk. Hij vestigde zich op het Friese platteland en fulmineerde als vrijzinnig doopsgezinde predikant tegen de industriële moloch. Zijn dichtbundel ‘God is het antwoord niet’ is een haast calvinistische strijd met de Heer.

Door Martin Rep

Vroeger hadden wij de zendingskalender in huis. Niet zomaar eentje aan de wand, maar een hele gang vol. De blokken met kalenders stonden hoog opgestapeld. Elk blok bestond uit 365 blaadjes van een dik soort krantenpapier. Naast al die blokken was nog net plaats voor een partij kleurige stevige kartonnen platen, waarop de kalenderblokken konden worden bevestigd.

Het was de bedoeling dat wij als vooruitgeschoven post van de gereformeerde Zuiderkerk in Zaandam-Zuid die kalenders gingen bezorgen in de wijk. In ons geval: de Meidoornstraat en directe omgeving. Natuurlijk op de bekende adressen waar de broeders en zusters van de kerk woonden, maar ook bij buitenkerkelijken, zoals wij in de jaren vijftig de heidenen noemden. Een zendingskalender is er nu eenmaal om het woord van God aan alle stranden uit te roepen.

Dat uitroepen gebeurde zonder meer via de kalender. Gods Woord werd, keurig gedoseerd, in 365 hapklare brokken uitgeserveerd. Wie dan nog steeds niet bekeerd was, kon als een hopeloos geval worden beschouwd.

Heidenen

Of alle blaadjes netjes werden gelezen, was nog maar de vraag. Als we bij heidenen aan de deur kwamen om de kalender aan te bieden – gratis voor buitenkerkelijken, een gulden of meer voor hen die reeds gered waren – werd in eerste instantie vaak enthousiast gereageerd omdat men dacht te maken te hebben met de moppenkalender. Een kalender met 365 vrome teksten en bespiegelingen was duidelijk minder in trek, maar ach, als ie niks kostte, wilden ze die wel in ontvangst nemen.

Er bestonden ook concurrerende kalenders, waarschijnlijk van wat meer bevindelijke aard. Ik herinner mij er een met de mooie naam ‘Kruimkens van ’s Heeren Tafel’. Een beetje tot mijn verbazing zie ik dat deze kalender anno 2019 nog altijd bestaat, als Bijbels dagboek.

Ik moest aan die religieuze kalenders denken bij het lezen van de bundel God is het antwoord niet, geschreven door mijn vriend Wytze Brandsma. De bundel maakt deel uit van een trilogie: de andere delen zijn getiteld De naakte waarheid en Branding.

De naakte waarheid

Wytze groeide net als ik in de jaren vijftig en zestig op binnen de veilige omgeving van de gereformeerde kerk in Zaandam. Daarna ging het al snel fout met hem, tenminste gezien vanuit het gereformeerde perspectief, al bleef hij zijn hele leven met God bezig. Meer strijdend dan aanbiddend, trouwens, maar dat is geen vreemde situatie voor wie in het gedachtegoed van Calvijn is opgegroeid. Hij liet zich zowel door Marx als Jezus inspireren – als ik me niet vergis, studeerde hij iets wat ‘theologisch marxisme’ of ‘marxistische theologie’ heette – en verliet al snel de gereformeerde kerk. Na het afronden van zijn studie werd hij vrijzinnig doopsgezind predikant.

Ik heb hem jaren geleden eens horen preken, in een piepklein doopsgezind kerkje in de buurt van het Friese Gersloot, waar hij al tientallen jaren woont. Na zijn trouwen verruilden Wytze en zijn vrouw Ank Hartog Zaandam al snel voor Harderwijk, waar hij jeugdwerker werd, maar stukliep op de conservatieve opvattingen in het Veluwse stadje. Naderhand kochten ze een vervallen boerderij in Friesland, die ze decennialang opknapten en waar ze een mini-camping vestigden, de Vasthi Hoeve. Nog altijd strijken daar groepen vrienden en familie uit de Zaanstreek neer.

Moloch

Of de naam van God veel voorkwam in die preek van Wytze, weet ik niet meer. Wytze kent God en gebod; ik zou haast zeggen: beter dan wie dan ook. Maar hij wil daar zo weinig mogelijk door worden geringeloord. Zijn preek was vooral een vlammend betoog tegen de industrialisatie van het agrarisch gebied rond Heerenveen, waar de kleine boeren en niet te vergeten Gods schepping in het gedrang kwamen door de industriële moloch:

Moloch

nietsontziende
zichzelf
bevestigende
systemen
en
structuren
offeren
hun klanten

dicht Wytze in zijn bundel die hij de provocerende titel ‘God is het antwoord niet’ heeft gegeven. Die is ontleend aan het gedicht Humaniteit en vat volgens eigen zeggen zijn visie op theologie in één zin samen:

Humaniteit

zin geven
aan het leven
is kiezen voor
medemenselijkheid
vrede
en
gerechtigheid

in het worden
van gemeenschap
kunnen wij
ons verwonderen

God
is het
antwoord
niet

De bundel bevat een stuk of zestig van deze kleine gedichten, die in omvang de Zeer Korte Verhalen van A.L. Snijders naar de kroon steken, al leggen ze het puntigheid wel af tegen de genialiteit van de winnaar van de Constantijn Huygens-prijs 2010. Maar een aantal van Brandsma’s (tweetalige; hij schreef ze zowel in het Nederlands als in het Fries) gedichten is heel geestig, andere stemmen tot nadenken, en ze zijn bijna altijd sociaal bewogen:

Niets te verliezen
God
heeft
geen
gezicht
want
’t
heeft
niets
te
verliezen

God
laat Mij
als
een wolk
met je
meegaan
en
Ik zal zijn
die
Ik ben

Regels
een complex systeem
van regels en verboden
maakt mensen
afhankelijk klein

als wij geloven
minder te zijn
hebben heersers
hun doel bereikt

Religie

religie is
als muziek
de een
houdt
van house
de ander
van klassiek

Toegegeven, ze zijn van een heel andere orde dan de blaadjes van de zendingskalender of de bespiegelingen van de Kruimkens van ’s Heeren Tafel. Maar Wytze Brandsman is net als de samenstellers van deze uitgaven dagelijks bezig met God – of die nu het antwoord is of niet.

Meer informatie over de auteur op de website van uitgeverij Narratio en hier over de mini-camping familie Brandsma.

Foto boven: Zaandam 1971: Ds. Cremer, gereformeerd predikant, zegent het huwelijk in van Wytze Brandsma en Ank Hartog in de oudkatholieke kerk aan het Papenpad. Foto onder: Wytze Brandsma. (Sa!Media)