‘DE ZAAN IN BEWEGING’ is de titel van een wandeling langs de rivier de Zaan, die is uitgezet op initiatief van het Zaans Museum. Niet toevallig draagt de route dezelfde naam als de succesvolle expositie die in 2023 en 2024 liep in het museum, over de soms bizarre manier waarop wonen en werken in de Zaanstreek samenvallen.

Met mijn oude schoolvriend Jan Jaap Berkhout wandel ik de negen, of twaalf, kilometer van station Wormerveer naar station Zaandam, en we vallen van de ene in de andere verbazing. “Zou jij hier nog willen wonen?”

Midden op het Kalf is een hek dwars over de straat geplaatst. Doorrijden is onmogelijk, maar Jan Jaap en ik kunnen door een smalle opening rustig onze weg vervolgen richting de Oostzijde, het fabriekscomplex van de Zaanlandse Olieraffinaderij, met zijn kilometers aan slangen en buizen, achter ons latend. Waar begint hier de openbare weg en eindigt het bedrijfsterrein?

Het is bepaald geen toeristische route die Jan Jaap en ik vandaag lopen. Het is een wandeltocht langs de rafelige kant van de Zaanstreek. Zoals ook de expositie ‘Stroom / De Zaan in beweging’ in het Zaans Museum dat we net passeerden, die rauwe Zaanse werkelijkheid liet zien. Fotografen Bert Verhoeff en David Galjaard toonden er hun visie op de streek waar zij pas op latere leeftijd kwamen wonen. Schitterende Zaanse gevels pal naast oerlelijke bedrijven. Mooie jonge mensen in een bootje op de Zaan varen langszij zwaar ploegende vrachtschepen. Zwemsters die de rivier inlopen naast afbladderende fabrieksmuren.

…En in de oneindige ruimte verzonken, wonen en werken, huizen en fabrieken doorheen gesmeten in een groots verband. (Vrij naar H. Marsman: Denkend aan Holland)

In plaats van naar de foto’s te kijken, kun je alles ook in het echt zien en aanraken. Het Zaans Museum heeft rond het thema van de expositie een wandeling uitgezet van station Wormerveer naar station Zaandam. Onderweg ervaar je zelf de ‘bijzondere mix van wonen en werken’ in de Zaanstreek, zoals het heet in de routebeschrijving bij de wandeling.

Voor Jan Jaap Berkhout en mij is het niet alleen een cultureel-historische, maar ook een nostalgische tocht. We waren klasgenoten op het gymnasium en zijn beiden ruim een halve eeuw geleden vertrokken uit Zaandam. We onderhouden een spaarzaam contact sinds we elkaar weer ontmoetten tijdens een reünie van het Zaanlands Lyceum. Jan Jaap groeide op aan de westkant van de Zaan; hij werd geboren in de schaduw van de Bullekerk als zoon van een huisarts, ik woonde aan de oostkant, in het ‘tuindorp Zaandam Zuid’, waar mijn vader een sigarenwinkel had.

We verbazen ons over de manier waarop fabrieken en huizen hier broederlijk naast elkaar staan en wisselen ondertussen herinneringen uit aan onze schooltijd. De namen van Freek de Jonge, Ot Louw en Willem Loots passeren, we bespreken ontluikende liefdes en schoolfeesten.

De zon op de Zaangolfjes

Jan Jaap wacht me op bij het station Wormerveer. We moeten, aldus de routebeschrijving, de rivier stroomafwaarts volgen. Nooit geweten dat de Zaan van noord naar zuid stroomt en ik vind het ook maar moeilijk te geloven. Maar ik ga er niet over zeuren en geniet van het zonlicht dat fonkelt op de kabbelende Zaangolfjes. We maken foto’s van de indrukwekkende rij pakhuizen aan de overkant van het water en van de machtige arend boven op de voormalige zeepziederij de Adelaar in Wormerveer. Ik wijs Jan Jaap op de weer in gebruik zijnde Zaanbrug. “Hier stond Marcel van Roosmalen dagelijks te vloeken als de brug weer eens openstond en hij daardoor de trein miste.” Het was een vast terugkerend thema in zijn columns voor NRC en de radiomicrofoon.

Jan Jaap heeft een verrassing: hij vergast me op een koffie met wat lekkers in de koffiecorner van de Dekamarkt. Een weinig sfeervolle plaats, maar op de koffie en de traktatie is weinig af te dingen. Na wat bochten – vroeger reed ik hier op de brommer onder vervaarlijke installaties door van ik meen Crok & Laan, maar die route is nu afgesloten – staan we weer aan de Zaanoever, bij een afgemeerde mega-woonboot, waar met grote letters ‘Club Showboat’ op staat. Ik vertel Jan Jaap hoe ik hier vroeger langsfietste op weg naar mijn klasgenote Patty Visser in Krommenie, op wie ik ernstig verliefd was. “Hier stond toen nog molen de Koperslager, die in 1964 in de hens ging. Ze hadden die best weer kunnen opbouwen, maar dat gebeurde niet. In plaats daarvan werd deze boot hier naar toe gesleept, dankzij veel inspanningen van burgemeester Gosse Oosterbaan.” In het begin was er een chique nachtclub annex restaurant in gevestigd. Tegenwoordig zit er een parenclub in.”

“Een parenclub?” Jan Jaap fronst zijn wenkbrauwen. We staan er niet te lang bij stil en passeren even later de Beeldentuin in Zaandijk. Daar woonde m’n wiskundeleraar, Jaap van Sante, zeg ik. “Misschien in dat grote huis, maar dat weet ik niet zeker.”

Jan Jaap heeft hem ook gehad. “Hij reed in een Fiat 500.”

Het is een mooi stukje Zaandijk; Jan Jaap twijfelt over de locatie waar ooit zijn vriend Jan Anne de Wilde – zijn vader was predikant – woonde. Ik wijs de kerk aan waar ik in 1946 werd gedoopt. “Koog had geen eigen gereformeerde kerk, ze moesten naar Zaandijk.”

Een pannenkoek op de Zaanse Schans

Het is niet te vermijden: we gaan naar de Zaanse Schans. Rustig vandaag. We kunnen op het terras van De Kraai zitten en doen ons tegoed aan een pannenkoek. Dan de weg oversteken en langs wat pakhuizen, en we wandelen door een van de mooiste stukjes Zaandam, de buurtschap Haaldersbroek.

Op het Kalf komt vervolgens echter snel een einde aan het Zaans schoon. Cacaofabrieken en olieraffinaderijen, in de Zaanstreek wordt immers al eeuwen gezorgd voor de inwendige mens. (Een paar kilometer verderop werd ik vroeger in de Oostzijde tussen de middag  geregeld omvergelopen door meisjes uit de koekfabriek van Albert Heijn, op weg naar de kantine; maar die zijn al lang vertrokken. Net als veel andere bedrijven maakte de fabriek plaats voor appartementen met uitzicht op de Zaan.) 

We staan stil voor de voormalige silo van mengvoederbedrijf Zwaardemaker. Een monoliet van tweeëndertig meter hoog, vroeger een dreigend zwijgende gesloten wand, nu oogt die een stuk vriendelijker, er zijn ramen in aangebracht, want ook hier zijn nu appartementen in gevestigd.

We hebben dan een treurig stuk Oostzijde achter de rug, met veel vervallen woningen, braakliggende terreinen (‘landjes’, noemden we die vroeger; op landjes kon je machtig spelen en hutten bouwen van afvalmateriaal, en natuurlijk fikkie stoken. Toen mocht dat nog. In ieder geval, dat deden we) en veel, soms leegstaande, bedrijfspanden.

Een gevel met de tekst ‘Ons Aller Belang’ trekt onze aandacht. Ooit het onderkomen van een communistische organisatie, denken we, maar een buurtgenoot helpt ons uit de droom. “Het was een buurthuis. Later is het opgekocht door een Turk, die er appartementen in wou bouwen, maar daar is niks van terechtgekomen. De hele fundering is trouwens verzakt, dus dat wordt niets meer. Het is te hopen dat ze in ieder geval de gevel nog kunnen redden, want die is toch schitterend.”

Wat verderop kijken we verbaasd naar een kunstwerk aan het water waar ik niet veel chocola van kan maken: wat ijzeren balken, profielen en vierkanten aan elkaar gelast. Het wordt me pas duidelijk waarnaar we kijken als Jan Jaap me wijst op een soort venster dat een doorkijkje biedt op de overkant van de Zaan.

“Verdomd”, zeg ik als ik erachter sta. Ik zie opeens een opgehaalde brug en herken die meteen: “Was hier de Noorderbrug?”

Het zegt Jan Jaap niet zo veel, in dit deel van zijn geboortestad kwam hij niet vaak. Mij des te meer. De Noorderbrug was een houten brug over de Zaan voor voetgangers en fietsers, met in het midden een dubbele klep. Ik ben er een keer, midden in de nacht, na afloop van de avonddienst bij dagblad De Zaanlander, met volle vaart op mijn bromfiets overheen gereden en zeilde een paar meter door de lucht alvorens weer op mijn achterwiel te landen. “Het was fantastisch, ik wilde meteen nog een keer. Maar ik had wat gedronken en het leek me toch niet zo verstandig.”

Voorbij de Prins Bernhardbrug wordt het straatbeeld wat mooier. De meeste bedrijfs­panden, die de Zaandammers het uitzicht op de Zaan benamen, zijn verdwenen. Niet alleen Albert Heijn en verffabriek Pieter Schoen trouwens, maar ook het gereformeerd rusthuis Spes Viva, waar mijn vader en mijn ooms wel eens preek­lezingen hielden voor de oudjes die hier woonden. Wat verderop was onze huisarts, dokter Smit, gevestigd. “Die reed in een sportmodel Volkswagen.” Vlakbij woonde, zo weet Jan Jaap, dokter Van Well.

De laatste kilometers, de laatste herinneringen. De Beatrixbrug. Jan Jaap weet nog goed hoe hij hier in december 1968 stond te kijken naar het grootse vuurwerk ter gelegenheid van de officiële opening.

Dan de Gedempte Gracht met zijn drastisch veranderde uiterlijk, de winkelstraat non plus ultra, de koopgoot aller koopgoten, met zijn nep-Zaanse gevels van Trespa. Jan Jaap vindt het fantastisch, ik prijs het pr-inzicht van stads­architect Sjoerd Soeters die dit heeft bedacht. “Je kijkt uit het treinraampje en je ziet meteen: ik ben in Zaandam.”

In mijn benen voel ik de 12,4 kilometer die we hebben gelopen volgens de Strava-app in mijn iPhone als we voor het station Zaandam staan. Tijd voor afscheid.

“Zou jij hier weer willen wonen?”, vraagt Jan Jaap me. Het is een gewetens­vraag. We zijn hier al te lang geleden vertrokken. Maar een feit is dat de Zaan nog altijd in ons stroomt. Of het nu van noord naar zuid is, of andersom.

---

12 in plaats van 9 kilometer

De route die Jan Jaap en ik hebben afgelegd. We hebben vrijwel de gehele afstand volgens het boekje gelopen. Ook al staat daarin dat de afstand 9 kilometer bedraagt, in werkelijkheid is die meer dan 12 kilometer. Je loopt van station Wormerveer naar station Zaandam. 

Er zijn verschillende varianten mogelijk. Zo kun je bij de Willem-Alexanderbrug een kortere route kiezen naar station Zaandam Kogerveld. Of je kunt bij de Prins Bernhardbrug de Zaan oversteken en je weg vervolgen via de Westzijde.

Je kunt de routebeschrijving met alle informatie downloaden op de website van het Zaans Museum.

Door: Martin Rep, op de foto helemaal boven zie je een locatie voor eten afhalen en bestellen aan ’t Kalf in Zaandam.