“Zou jij de laatste correcties aan het nieuwe boek van m’n dochter Sara willen doen, vraagt mijn oude Zaanse vriend Ton Kee mij.

Tijdens het correctiewerk begint ook iets heel anders: tussen Ton en mij ontstaat een correspondentie over de winkel van Tons vader. Die leidt tot een inkijkje in het leven van een middenstander uit de vorige eeuw, waar de bijbel en de kerk een centrale plaats innemen en de vrouwen duidelijk op de tweede plaats komen.

Door Martin Rep

Een absurd verhaal, waarin in bed de rollen tussen man en vrouw worden omgedraaid op meer dan één manier. Een al even absurd verhaal waarin een aardrijkskundeleraar die zich schuldig voelt over alles wat het milieu schade berokkent, de hele wereld gaat redden; hij heeft toevallig de voornaam Hero oftewel Held. Ik ben bezig met de laatste correcties aan Patiënt Hero, de nieuwe verhalenbundel van schrijfster Sara Kee.

Dat ik dat klusje doe, is de schuld van haar vader Ton Kee, een voormalige Zaandammer die net zoals ik nog met talloze onzichtbare draadjes met zijn geboortegrond is verbonden. Ton is een zoon van kruidenier Teun Kee, die in de vorige eeuw samen met zijn broer Jo een kruidenierszaak aan de Zuiddijk had: Van Mouwerik.

Teun Kee op de bakkersfiets in de Tuinstraat, begin jaren vijftig. Op de achtergrond de toren van de Westzijderkerk, waar ds. De Jonge preekte, de vader van cabaretier Freek de Jonge.

Gereformeerd

Oom Jo had eveneens een zoon die Ton heette. Naast die Ton Kee zat ik een jaar lang in klas 4A van de Christelijke hbs in Zaandam. De neef met dezelfde naam zat een klas lager. Twee leerlingen met identieke namen, daar werden ze gek van op die school, zodat de jongere Ton de opdracht kreeg zich voortaan Anton te noemen. Ook voor dit verhaal wordt dit te ingewikkeld; ik ga verder dan ook voorbij aan de oudere Ton Kee en zal het alleen nog maar hebben over jongere Ton Kee, die helemaal niet blij was met zijn opgedrongen naam Anton en zich na zijn eindexamen en voor de rest van zijn leven weer gewoon Ton is gaan noemen.

Ton en ik hebben dezelfde achtergrond – wij konden wat dat betreft ook wel neven zijn. We delen herinneringen aan het Zaandam van de tweede helft van de vorige eeuw en het sociale leven in de gereformeerde kerk, en we zijn beiden zoons van winkeliers. Maar in tegenstelling tot mij, groeide Ton niet op in de slagschaduw van de winkel. Het was oom Jo die bij de zaak woonde, vader Teun woonde zeven minuten fietsen verderop, aan de Tuinstraat.

De winkel anno 1939 met de familie Kee. Vlnr Teun, Anton, Annemie (van Mouwerik), Jo en Guda. En een fietser met haast.

Wonen boven of naast je winkel is een straf, zoals ik uit ervaring weet. Bij ons ging ook na sluitingstijd voortdurend de bel. De klanten wisten dat Rep je nooit met lege handen wegstuurde als ze om een pakje Zware van de Weduwe met vloei vroegen, of twee kwartjes en vijf dubbeltjes wilden wisselen voor een vaste gulden voor de automaat. Verkiezingsposters van de ARP ophangen was ondenkbaar: de rooie klanten in de Meidoornstraat zouden daar wel eens aanstoot aan kunnen nemen. Voor Teun Kee in de Tuinstraat was dat geen probleem.

Thuiswinkelen

Waarom wij geen klant waren bij kruidenier Van Mouwerik weet ik niet. Net als wij waren Teun en Jo gereformeerd, en in die tijd deed iedereen het liefst de boodschappen bij iemand van dezelfde kerk. De winkel aan de Zuiddijk 255, net naast het Hanenpad, was ook niet ver, al was onze kruidenier, Graauw, op de hoek Zuiddijk/Troelstralaan, net wat dichter bij de Meidoornstraat. Het kan zijn dat de gebroeders Kee niet rookten en dus geen financiële tegenprestatie konden leveren. Maar waarschijnlijker is dat de boodschappen net wat duurder uitvielen. Want Jo en Teun Kee bezorgden de boodschappen bij de klanten thuis en kwamen ook daar de bestellingen voor de volgende week noteren. Thuis winkelen in een tijd ver voor de introductie van internet.

Zuiddijk hoek Hanenpad, jaren zestig. De verzakte houten winkel op de hoek was de groentezaak Van der Voort. Links daarvan de kruidenierszaak van Van Mouwerik, de gedreven werd door de gebroeders Kee. Foto Gemeentearchief Zaanstad.

Bij ons dus geen Jo of Teun Kee over de vloer. Maar als ik bij mijn vriend Rob Berghege aan de Burgemeester Van der Stadtstraat was, kwam ik hen geregeld tegen. Ik zie Kee nog zitten in de voorkamer in zijn beige stofjas. Hij had de bestellingen afgeleverd, haalde zijn gele opschrijfboekje te voorschijn, likte aan zijn inktpotlood en begon de aanbiedingen voor de komende week op te sommen. Hij deed me denken aan kruidenier Grootgrut uit de Tom Poes-boekjes en ik verwachtte elk moment dat hij zijn voortreffelijke grutsprits zou gaan aanbevelen.

Psalmen en gezangen

Was het Teun Kee of Jo Kee die bij Berghege voor kwam rijden in de Morris Minor bestelauto? Ik vraag het aan zoon Ton. Hij weet het niet zeker:

“Ze kwamen allebei bij de klanten. Twee keer zelfs, de eerste keer om het boekje in te vullen en de tweede keer om de boodschappen te bezorgen. Mijn vader vond het boekje invullen het leukste deel van zijn werk, want dan kon ie met de klanten praten. Ome Jo was niet zo’n prater en meer de man van de winkel. Hij ordende de plekken waar alles moest staan en hield alles netjes. Mijn vader had daar weinig oog voor. Hij deed wel de boekhouding en dat was ook niet niks. Maar het liefst was hij onderweg en maakte hij met iedereen een praatje. Wie er bij Berghege kwam weet ik niet, daar heb ik mijn vader nooit iets over horen vertellen. Vermoedelijk was het dan ome Jo, want mijn vader vertelde over iedereen wel eens een anekdote.”

De bestelauto werd aangeschaft in 1957. Teun gebruikte hem ook om tussen de middag naar de Tuinstraat te rijden voor het warme eten en een tukje van vijf minuten. ’s Morgens en ‘s avonds ging hij naar en van de winkel op de fiets, onderwijl psalmen of gezangen fluitend. De buren hoorden hem al van verre aankomen.

Enkabe

Op tijd thuis voor het eten was hij nooit. Na het sluiten van de winkel moesten nog boodschappen worden bezorgd. Eindelijk thuis werd er haastig gegeten en moest hij vaak weer snel weg. Er waren altijd wel vergaderingen: van de kerkenraad, van de ARP, de politieke partij waar gereformeerden als vanzelfsprekend lid van waren, of van kruideniersorganisatie Enkabe.

Na de avondmaaltijd was het dan ook moeder en niet vader die voorlas uit de bijbel. Net als bij sigarenwinkelier Rep namen geloof en kerk een centrale plaats in het dagelijks leven in. Mijn vader was diverse malen geroepen om als ouderling plaats te nemen in de kerkenraad van de Zuiderkerk. Teun Kee, die handig was met kasboek en cijfers, was diaken bij de Stationsstraatkerk.

Zijn vrouw was daar niet altijd zo blij mee. Maar naar haar werd niet altijd geluisterd.

Patiënt Hero (verschijnt 1 oktober 2020) van Sara Kee – ISBN: 9789083007663 (Prijs: €17,99)
https://vanmaaskanthaun.nl/?page_id=126

Volgende aflevering: Het einde van een bloeiende kruidenierswinkel.