Tien jaar De Orkaan. De Zaanse nieuws-website zette in 2014 zijn eerste voorzichtige stappen op internet. Inmiddels heeft de site de aanwijzing verworven van het lokale nieuwsmedium voor de Zaanstreek en wordt ze maandelijks honderdduizenden malen bezocht. Voor mij begon de verbintenis met De Orkaan acht jaar geleden, op een bijzondere plek. Tijd voor een terugblik: er begon wat moois, maar er is ook veel verdwenen.

Door Martin Rep

Een symbolischer plek voor een nieuwe stap in mijn schrijversbestaan was niet denkbaar. In het voormalige Zaanse Walhalla van de literatuur begon voor mij, acht jaar geleden, mijn samenwerking met De Orkaan. Waar ooit boeken en dichtbundels werden verkocht, werden nu witte wijn, prosecco en bitterballen rondgedragen. We beklonken de samenwerking met een glaasje. Ik nam een teug van mijn Leffe Triple en zette het glas neer ongeveer op de plek waar vijfenvijftig jaar eerder de verkoopster van het Zaandams Boekhuis een exemplaar van Het Stenen Bruidsbed voor mij had ingepakt. Een Literaire Reuzenpocket, een voordelige uitgave van het veelbesproken meesterwerk van de jonge schrijver Harry Mulisch.

Beroemd in de Zaan dankzij De Orkaan

Merel Kan van De Orkaan rommelde in haar tas, op zoek naar haar pinpas en autosleutels. Ik bleef achter met Piet Bakker van De Orkaan. Merel en Piet wilden graag de verhalen die als een traag stromende Zaan sinds jaar en dag uit mijn pen vloeiden, publiceren op De Orkaan. Als plaats van onze eerste ontmoeting had ik grand café Wonders voorgesteld. Omdat het me passend leek de nieuwe fase in mijn schrijverschap daar feestelijk in te luiden. Ik zou nu immers beroemd worden in de Zaan dankzij De Orkaan.

Wonders, Dam 30. Tegenwoordig heet het Novels. Misschien de Engelse vertaling van het woord ‘romans’. Dat zou een nogal cynische herinnering zijn aan de cultuurtempel die hier ooit was, in een tijd dat de Dam een enigszins deftig plein was waar je boeken kon kopen, gordijnstoffen, tapijten, comestibles, elektronica en niet te vergeten postzegels, warme worst en eau de cologne.

‘Novels’ in plaats van de wereldliteratuur

Dat is er allemaal niet meer. Al die winkels en bedrijven hebben plaatsgemaakt voor horeca. Om te laten zien dat ze het verleden heus wel hoog in het vaandel hebben, plakken de nieuwe uitbaters modieuze namen op hun horecatenten die herinneringen moeten oproepen aan de tijd van toen. Daarom heet het grand café/danceclub/restaurant dat is gevestigd naast het pand waar ooit het Zaandams Boekhuis zat, nu Novels, en daarom zit in het prachtige voormalige postkantoor tegenwoordig ‘ons sfeervolle restaurant’ The Mail Company. (En daarom herinneren een paar kilometer verderop, op de plek waar ooit duizenden Zaandammers in vervoering raakten door de verrichtingen van ZFC, alleen lullige straatnamen als De Doelman, De Spil en De Midvoor aan de glorieuze tijden van toen. Had die straten dan tenminste Hennie Dijkstrapad of Johnny Repstraat genoemd, om maar twee beroemde ex-ZFC’ers te noemen.)

Maar goed. Het Zaandams Boekhuis. Voor mij als puber op het Zaanlands Lyceum was het de plaats waar de grote schrijvers als het ware lagen opgetast. Ik had de literatuur ontdekt en las me suf. 1961, de lerares Nederlands, juffrouw Uijlings, las mijn opstel in de klas voor en had mij geprezen om mijn op Anton Koolhaas geïnspireerde dierenverhaal. Korte tijd later vroeg ze me redacteur te worden van de schoolkrant, de Projectielantaarn. Ik ontdekte mijn pen en schreef me de vingers blauw.

Verslingerd aan ‘Biggles’

Om meer te weten te komen over de boekenvoorziening in Zaandam praat ik met Gert Jan Hoogenkamp, een paar jaar jonger dan ik en destijds leerling van de Christelijke HBS. De online-encyclopedie ZaanWiki zegt er vrij vernietigend over dat die voorziening altijd een ‘kleinschalig en enigszins dorps karakter’ heeft behouden. Verontschuldigend staat er wel bij dat dat komt doordat Amsterdam om de hoek ligt, ‘zodat specialistische of wetenschappelijke boekhandels geen enkele kans hadden in de Zaanstreek’. Dat klopt aardig, maar Gert Jan is toch niet zo negatief over die kantoorboekhandels.

Gert Jans vader was huisarts, net zoals hij later zou worden. Hij was hervormd; een beetje slapjes, aldus zoon Gert Jan: “Wij gingen maar één keer in de drie weken op zondag naar de kerk’. Het tweede weekend hadden zijn ouders weekenddienst, het andere hadden ze een drinkavondje met andere Zaanse notabelen die in de buurt woonden, zoals dominee André de Jonge van de Westzijderkerk en zijn vrouw Mannie.

Het gezin woonde aan de Westzijde, vlak bij kantoorboekhandel Blees. Gert Jan heeft daar misschien nog wel mooiere herinneringen aan dan ik aan het Zaandams Boekhuis. Zodra een nieuw boekje in de populaire jongensboekenreeks Biggles verscheen, kreeg de familie een seintje van meneer De Vries, de bedrijfsleider van Blees. Gert Jan haalde het meteen op, las het liefst dezelfde dag nog uit en de volgende dag rekende moeder Hoogenkamp de lectuur af in de winkel.

Gert Jan Hoogenkamp:

‘Afgelopen maandag was ik bij mijn tandartspraktijk. Zij hebben zich nu genesteld op de tweede verdieping van de voormalige chocoladefabriek van Verkade. Wegens uitbreiding van de chocoladefabriek in 1966 werden de naastgelegen panden, vanaf Blees’ kantoor- en boekhandel de nummers 170, 172, 174 en 176 gesloopt. Ik ben opgegroeid in nummer 174, de helft van een dubbelhuis, 174 en 176. Ik kon een foto nemen van de steeg naast het pand van Blees waardoor ik soms ’s avonds moest lopen om naar de voordeur van het woonhuis van de familie de Vries te gaan om mijn Biggles-boeken op te halen.’

Oost en west van de Zaan, een cultuurverschil

Gert Jans klasgenoten als Ton Kee en Jan Kouwenhoven kwamen dan ook graag bij hem thuis, want bij Hoogenkamp hadden ze boeken. Zijn vrienden waren voornamelijk aangewezen op de openbare bibliotheek aan de Vinkenstraat, waar bruingekafte boeken met een daarbij passende typische geur werden uitgeleend via een dito bibliothecaresse achter de balie. Die bibliotheek ontdekte ik pas toen ik de voorraad had uitgelezen van de christelijke bibliotheek in het wijklokaal van de gereformeerde Zuiderkerk, waar ik had kennisgemaakt met de uitgaven van Callenbach Nijkerk en Kok Kampen, uitstekende propagandisten voor het christelijk gedachtegoed.

Gert Jan herinnert zich nog een andere bibliotheek aan zijn kant van de stad: de particuliere bibliotheek De Witte Raaf aan de Westzijde tegenover de ambachtsschool, later verhuisd naar de Czarinastraat hoek Hogendijk. Daar werden boeken uitgeleend aan gezinnen voor wie een abonnement op de openbare bibliotheek te duur was. De leden gaven boeken aan elkaar door, in dat opzicht was de Witte Raaf een voorloper van latere boekenclubs als de ECI, waarvan leden elke drie maanden voor weinig geld het Boek van de Maand konden bestellen.

Ik herinner me een andere particuliere bibliotheek, aan de oostkant van de Zaan. Dat was de kantoorboekhandel van Ootje Nachbar op de hoek Zuiddijk/Skagerrak, waar een even onbeschrijflijke als legendarische wanorde heerste. Toch greep Ootje altijd feilloos in de juiste stapel als je haar naar een bepaald boek vroeg. De winkel was tevens een bibliotheek, waar je voor een paar stuivers boeken kon lenen.

De oostkant van de Zaan en de westkant van de Zaan, dat was een heel verschil. Wij woonden aan de cultuur-arme oostkant en moesten voor boeken en veel andere duurzame artikelen de Zaan oversteken. Zo kwam ik automatisch bij het Zaandams Boekhuis terecht, waar ik ook mijn schoolboeken kon bestellen, terwijl Gert Jan bij Blees eenvoudig alles kon halen wat hij wilde. Schoolboeken bestelde hij meestal bij ‘BBC’, Baljets Boeken Centrale, een christelijke kantoorboekhandel die de hofleverancier was van de Christelijke HBS.

De verzuiling heerste nog volop. Zo herinnert Gert Jan zich de katholieke boekhandel Gras in de Zuiderkerkstraat, vlak bij de Oude Herberg, waar alleen boeken werden verkocht die het bisschoppelijk stempel ‘nihil obstat’, geen bezwaar, hadden. De sociaal-democratie had haar AP (Arbeiders Pers) boekwinkel aan de Dam, die later verhuisde naar de Gedempte Gracht als de Standaard Boekwinkel.

Bruna in het boekenparadijs van mijn jeugd

November 2020. De presentatie van mijn boek ‘De Meidoornstraat’ – met de Puch bromfiets! – begint voor de Bruna boekhandel in de Damstraat.

In het voormalige onderkomen van het Zaandams Boekhuis praatten Piet Bakker en ik nog een tijdje bij; voor de eerste en de laatste keer werd ik gefêteerd op kosten van De Orkaan, maar het moest niet te gek worden natuurlijk. Piet gaf ooit de eerste papieren Orkaan uit, ik denk gestencild, net als het verzetskrantje De Typhoon dat in de oorlog van hand tot hand ging. Hij werkte bij De Typhoon en ik bij De Zaanlander en die kranten zijn inmiddels gefuseerd, dus tussen Piet en mij zou het bij De Orkaan wel goed komen.

Na afloop, op weg naar het station, liep ik nog even binnen bij de Bruna aan de Damstraat 11. Hier zat tot 1965 kledingmagazijn Kreymborg (met de slogan ‘Kreymborg is waarborg!’). Later trok het Zaandams Boekhuis in dit pand, tot het werd overgenomen door de detailhandels–onderneming Bruna. Ze hadden een heel mooi boekenassortiment, zag ik. Maar ik vond het toch maar een schrale troost voor het verlies van het boekenparadijs uit mijn jeugd.

---

Dit artikel werd geschreven ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van de Zaanse nieuws-website De Orkaan, dat gisteren werd gevierd tijdens een massaal bezocht feest in de Bullekerk te Zaandam. De aanwezigen kregen een speciele papieren editie van De Orkaan uitgereikt, met onder meer een door mij geschreven interview met hoofdredacteuren Merel Kan en Piet Bakker. Deze krant is verkrijgbaar bij een aantal geselecteerde adressen in de Zaanstreek; misschien wel in de beste kantoorboekhandels.

Door Martin Rep.