Kun je het na een halve eeuw nog goedmaken met een leraar die je als twaalfjarige in de klas hebt geplaagd? Hoe mijn neef Jelte Rozema op zoek gaat naar zijn oude leraar Frans aan de Christelijke hbs, Piet van Brederode. Verslag van een speurtocht ter gelegenheid van de reünie, later deze maand, van het Blaise Pascal College te Zaandam. Een tragische geschiedenis.

Jelte behoorde tot de leerlingen van klas 1A in 1963-’64, die de leraar Frans het leven zuur hadden gemaakt. Hoe kon hij dat, meer dan een halve eeuw later, nog goedmaken?

Jelte Rozema / Martin Rep

Klasgenoten Jelte Rozema en Klaas Wester namen in januari het initiatief tot een reünie van hun eerste klas. Op de grote reünie van de hele school, die gepland staat voor zaterdag 29 september, zou hun kleine groepje immers maar ondersneeuwen.

Ter gelegenheid van die reünie besloot Jelte uit te zoeken hoe het verder was gegaan met zijn oude leraar Frans. De man wiens kwelgeest hij was geweest in de eerste klas, en die hij als leraar pas was gaan waarderen in de hogere klassen.

Van Brederode

Meneer Van Brederode had het goede met ons voor, maar wat hebben we hem geplaagd. Hij kon bepaald geen orde houden. Ook ik ben er bij hem uitgestuurd. Als hij boos werd of driftig, kleurde hij rood en duwde zijn tong tegen zijn wang. Schuim aan zijn mondhoeken. Hij maakte dan de zijn schakelband van zijn horloge los van zijn pols, schoof dit naar zijn vingers, en stompte dan in zijn andere hand. Later en vooral in de vijfde klas werd ik hem dankbaar omdat we met zijn ervaring veilig door het eindexamen werden geloodst. Ik had een 8 op mijn eindlijst voor Frans. Hij leerde ons ook het lied zingen ‘A toi la gloire, o Ressuscité’.

Klaas Wester en ik konden weinig informatie over hem vinden. We wisten dat hij van Marken kwam. Ook had hij weleens genoemd dat hij in Indië was geweest. Een aantal leerlingen heeft in 1968 na het eindexamen meneer Van Brederode hem en zijn vrouw op Marken bezocht. Anno 2018 vertelde Fedde (Jan) Groot me dat het om een ‘Wiedergutmachung’ ging. Veel leerlingen voelden zich behoorlijk schuldig vanwege de pesterijen.

Vijftig jaar later blader ik het telefoonboek door en zoek op internet. Hillebrand van Brederode woont op Marken. Met enige gêne opgebeld. Hij blijkt oomzegger van Pieter van Brederode. Hij is zelf al 83. Hij heeft nog wel stukken over en van zijn oom en wil die wel komen brengen wanneer hij in de buurt is.

Marken

Ik bezoek op een mooie winterse dag het voormalige eiland. Na de Witte Werf en Grote Werf bereik ik de Rozenwerf. Daar, op nummer 14 is op 26 november 1915 Pieter van Brederode geboren, zoon van Bakker Hillebrand van Brederode en Grietje Kes. De werven van Marken liggen aan de zuidkant van Marken. Pieter had twee oudere broers, Ebeljan (1905) en Klaas (1908).

De watersnood van 13 januari 1916 vernielde grote delen van het huis Rozenwerf 14, nog geen twee maanden na Pieters geboorte. Alleen de gemetselde oven van de bakkerij bleef staan. Bij de watersnood kwamen op Marken zestien mensen om. Baby Pieter en zijn familie kregen onderdak bij familie van Grietje Kes, elders op de Rozenwerf. De bakkerij Rozenwerf wordt in de loop van 1916 al weer hersteld. Vader Hillebrand van Brederode (1873) overleed 16 mei 1922, 49 jaar oud. Pieter heeft zijn vader maar amper gekend.

De familie van het bakkersechtpaar Ebeljan en Grietje is hervormd. De eerste foto van Pieter is die waarop hij in traditionele Markense meisjeskleding tussen zijn oudere broers staande wordt gehouden. Jongens gaan op Marken tot hun vijfde jaar gekleed in meisjeskleding. Op Facebook vind ik tot mijn verrassing een heldere foto van de Hervormde School op Marken van 1921. Pieter van Brederode zit helemaal vooraan, tweede van links, een grote ronde pet in zijn hand. Klompen met een gespijkerde zool aan en, net als de andere leerlingen, in Markense kleren. Ik herkende hem aan zijn oogopslag en aan z’n trekkende oog. Met zijn oudere broers wordt na de dood van hun vader in 1922 het bakkersbedrijf voortgezet. Pieter is dus opgegroeid als bakkersknecht op Rozenwerf 14 en bracht in manden brood naar de buurt.

De broers nemen actief deel aan muziekbeoefening. Ze behoren tot de blazerssectie van de Christelijke Muziekvereniging Juliana. Pieter speelt klassiek hoorn, broer Klaas tuba en Ebeljan trombone. Ze nemen met deze ‘eilandfanfare’ deel aan concoursen op het vasteland. In de periode 1930-1935 poseren de drie broers en hun moeder Grietje Kes in Marker kleding voor de fotograaf, voor het huis Rozenwerf 14. Pieter is ook lid van de jongelingvereniging, waarmee hij op stap gaat en een bootreis maakt.

Broederdienst

Hij wordt vrijgesteld van militaire dienst wegens broederdienst. Waarschijnlijk dankt hij dit aan broer Klaas die bij de Koninklijke Marine gediend heeft. Zijn neef Hillebrand merkte op dat zijn oom Pieter van Brederode waarschijnlijk ook zou zijn afgekeurd vanwege zijn trekkende oog.

Op 27 mei 1948 trouwen Pieter van Brederode en Maritje Visser. Pieter is dan 33 en Maritje 30. De vader van Maritje is van goede komaf. Ze wonen aanvankelijk in bij moeder Grietje op Rozenwerf 14. Pieter is een tijdje werkzaam als leraar Frans in Alphen aan den Rijn, voordat hij met Maritje naar Indië vertrekt. Volgens nicht Grietje (Boes) van Brederode was het lesgeven in Alphen niet zo’n succes.

Later, na hun verblijf in Indië, verhuizen ze naar de Kerkbuurt in een kleine vrijstaande woning, waarin eerder de onderwijzers Matter en Kooman hebben gewoond. Die straat heet nu Buurterstraat. Maritje raakt in verwachting, maar de zwangerschap eindigt in een miskraam. Maritje is hiervoor werkzaam geweest in het kleuteronderwijs in Amsterdam.

In zijn vrije tijd en avonduren behaalt Pieter van Brederode zijn aktes MO Frans. Zijn broer Klaas krijgt tuberculose en herstelt in een sanatorium in Laren in het Gooi. Later verwerft Klaas de functie van postbeambte. Klaas zal deze functie veertig jaar lang vervullen.

Koninklijke Paketvaart Maatschappij

In 1962 overlijdt de moeder van Pieter van Brederode, ‘mem’ voor de kinderen en ‘bessie’ voor de kleinkinderen. In 1963 kopen Sijmen Peereboom en zijn vrouw het huis Rozenwerf 14. Sijmen woont er nu nog. Ik spreek met hem over de telefoon. Hij hoopt binnenkort 90 jaar te worden. Hij heeft altijd heel goede contacten gehad met Ebeljan van Brederode en diens broer Pieter. Hij weet zich nog veel van de bakkerijtijd te herinneren.

Pieter en zijn broer Ebeljan waren ’s ochtends om vijf uur al vroeg in de weer om deeg te bereiden. Sijmen Peereboom was ook vroeg op. Hij was kapitein op de binnenvaart. Als ze elkaar ontmoetten, speelde in de bakkerij op de achtergrond klassieke muziek uit de radio. Sijmen Peereboom heeft nog de langspeelplaten die Pieter en zijn broer Ebeljan destijds hebben gekocht en die ze achterlieten toen het ouderlijk huis verkocht werd. Sijmen Peereboom was zeer gesteld op Pieter en zijn broer Ebeljan. Het waren zijn boezemvrienden. En ja, ook hij wist heel goed dat Pieters vrouw Maritje geen makkelijke was. Hij luisterde met heel veel plezier naar de verhalen van Pieter en zijn broer Ebeljan. Het waren gouden jaren.

Sijmen Peereboom heeft bij de KPM, de Koninklijke Paketvaart Maatschappij, gevaren op Indië en in Semarang Pieter en Maritje bezocht. Waarom gingen Piet en Maritje naar Indonesië? Waarschijnlijk vanwege het feit dat in deze periode na de politionele acties (1945-1949) veel Nederlanders repatrieerden, en er in Indonesië veel behoefte was aan werkkrachten in het onderwijs. Waarschijnlijk voeren ze in februari 1950 naar het land. Van 1950 tot 1958 woonden ze in Semarang op Java. Pieter was daar ‘Leeraar Fransch M.O.’, zoals het briefhoofd vermeldt. Pieter schrijft gedurende de periode 1950-1957 brieven aan zijn broer Klaas en diens vrouw Lijsje, en aan zijn moeder Grietje. Hij is trots op zijn leraarschap in Semarang. Hij geeft les in twaalf klassen, dat is dus 12 x 30 = 360 leerlingen. Met klassen bestaande uit Nederlanders, Indo-Europeanen en Chinezen. Een ook een paar klassen met uitsluitend Indonesiërs. Hij geniet van de beleefdheid, hoffelijkheid en bescheidenheid van zijn leerlingen.

Semarang

Neef Hillebrand van Brederode, zoon van Pieters broer Klaas en diens vrouw Lijsje, voer ook bij de KPM en was er marconist. Hij bezoekt in juli 1954 zijn oom Piet en tante Maritje in Semarang. Van hem krijg ik een aantal door Pieter van Brederode op dun luchtpostpapier geschreven brieven, die hij vanuit Semarang stuurde aan zijn moeder Grietje; “lieve Moeder”, “beste Ebel en Klaas”; aan “beste allemaal”; aan “broer Klaas en Lijsje”. Daarin wordt verslag gedaan van de bootreis en de prachtige omgeving van Semarang. Maar gaandeweg verslechtert de relatie met zijn moeder en broers en dat bepaalt de toon van een aantal brieven.

Pieter is ook boos op de PvdA, ‘die Indië vrij heeft gemaakt’. De brief van 25 mei 1952 aan broer Klaas ondertekent Piet met de woorden “van je schoonzuster en broer in het door de Neder. Socialisten met hulp van het perfide Albion naar de verdoemenis geholpen Indië”. In een brief gedateerd 16 oktober 1956 aan zijn moeder en zijn broers Ebel en Klaas, spreekt Piet zijn ontzetting uit dat zonder zijn medeweten ‘er op ontroerende wijze afscheid is genomen van de bakkerij’. Broer Ebel is toen ander werk gaan zoeken. Na sluiting van de bakkerij bleef Bessie Grietje op Rozenwerf 14 wonen en maakten Ebeljan en zijn gezin ook gebruik van het aanpandige Rozenwerf 14.

In de periode dat Piet en Maritje in Semarang verblijven, verslechtert de relatie met zijn moeder. Ze verwijt hem luiheid toen hij nog in de bakkerij werkte. Het was zoon Ebeljan die ‘het echte werk’ deed. Moeder Grietje verwijt Piet dat hij op kosten van zijn broer Ebeljan in Amsterdam voor zijn Frans heeft gestudeerd. Ook vraagt zij Piet geld over te maken om in haar onderhoud te voorzien. Piet vraagt zijn broer Klaas erop toe te zien dat ze dat geld goed besteedt. Hij constateert een zekere tijdelijke gestoordheid bij zijn moeder vanwege ‘haar onevenwichtige kerkelijke, missionaire en charitatieve neigingen’.

Kleuteronderwijs

In 1958 keren Pieter en Maritje terug naar Nederland, er worden steeds meer bedrijven genationaliseerd. Ook de KPM verdwijnt. Hoewel Pieter er nergens in zijn correspondentie over schrijft, heeft zich bij Maritje ernstige reuma ontwikkeld. Ze gaan op Marken wonen op de Kerkbuurt. Nicht Grietje van Brederode herinnert zich dat tante Maritje geen aangename tante was. Maritje werd weer aangesteld bij het kleuteronderwijs op Marken. Ik spreek drie bewoonsters van Marken die als leerling bij haar in de klas hebben gezeten. Ze was heel streng. Ze had zware reuma gekregen, die haar sterk in haar functioneren beperkte. De zoon van Klaas Uithuisje moest vaak haar tas dragen, dat kon ze zelf slecht. Maritje liep met twee krukken, “maar ze sloeg ook met die krukken” werd er door twee oud-leerlingen gezegd. Ze moest gebruik maken van een rolstoel. Maritje kon door haar handicap niet goed functioneren, maar kon ook niet goed met haar beperking omgaan. Volgens Grietje van Brederode is er ook actie ondernomen om Maritje uit haar functie van kleuteronderwijzeres te ontslaan, maar dat is er niet van gekomen.

Op zaterdagmiddag kwamen Pieter en Maritje wel op bezoek bij Rozenwerf 17, waar Pieters broer Ebeljan en diens dochter Grietje woonden. Maritje zat dan bij Pieter achter op de fiets. Omdat vader Ebeljan het niet erg had op zijn schoonzus Maritje, verliet hij bij haar komst steevast direct Rozenwerf 17.

Het lijdt geen twijfel dat ook Pieter niet alleen onder de zware reuma van zijn vrouw Maritje heeft geleden, maar ook gebukt ging onder de moeilijkheden bij haar functioneren als kleuteronderwijzeres op Marken. Bovendien zal hij ook gemerkt kunnen hebben, dat ze door haar arrogantie en strengheid niet geliefd was bij Pieters broers Ebeljan en Klaas en andere Markenaars.
Na terugkomst uit Indonesië krijgt Pieter van Brederode zowel in Zaandam als in Hoorn een aanstelling als docent Frans MO. De aanstelling in Zaandam is van 1959 tot 1970 en die in Hoorn van 1959 (?) tot aan zijn pensionering in 1980. Jammer genoeg is het noch Klaas Wester, noch mijzelf gelukt een foto van Piet Brederode te vinden van de periode ’63-‘64 of de jaren daarna tot aan 1968.

Foto boven: Piet van Brederode (2e van rechts) voor de bakkerij op Marken, met zijn moeder Grietje Kes en zijn broers Klaas (links) en Ebeljan.

Mijn neef, biologiehoogleraar Jelte Rozema (Zaandam, 1950), was vanaf 1968 tot 2016 verbonden aan de Vrije Universiteit, eerst als student, later als promovendus en wetenschapper. Vanuit de VU heeft hij veel onderzoek op zowel de Noord- als Zuidpool verricht.

Zaterdag 29 september vindt in het Blaise Pascal College in Zaandam een reünie plaats van deze school. In 1967 werd de naam ‘Christelijke hbs’ veranderd in ‘Reformatorisch College Blaise Pascal’. Meer informatie op de speciale website.

Lees alles wat Martin Rep ooit op De Orkaan schreef hier.