‘Ik zit veel aan de Zaan en kan nooit zien welke kant hij op stroomt’ schrijft Wormerveerder Arjen Nijeboer ons, ‘gaat de Zaan nu van noord naar zuid (wat ik vermoed) of van zuid naar noord?’
Wij weten het eigenlijk ook niet. Is de Zaan eigenlijk wel een rivier? Ook al wordt hij vaak zo genoemd. Maar als het een rivier zou zijn, dan zouden er ook ‘bronnen van de Zaan’ moeten zijn. Of moeten die nog ontdekt worden?
Wij pikten ook wel eens ‘waterloop’ of ‘getijdenwater’ op. Een kanaal is het niet – ondanks dat er wel diverse zijkanalen zijn. De expositie van fotografen Bert Verhoeff en David Galjaard heette trouwens ‘Stroom. De Zaan in beweging’. Stroomt de Zaan dan toch?
Wie spreekt het verlossende woord?
Door Piet Bakker op basis van vraag van Arjen Nijeboer. Afbeelding onder uit Gemeentearchief. Boven: Bert Verhoeff (uit expositie Stroom).
Allereerst: De Zaan is geen veenrivier van oorsprong. Het water wat de Zaan genoemd wordt is wel al eeuwen in gebruik als vaarwater. Ook als afvoer van overtollig (regen)water vanuit het achterliggende land. Wanneer het water in de Achterzaan een te hoog peil bereikt dan wordt er geloosd op het IJ. Hiermee is meteen duidelijk waar de Voorzaan ligt (n.l. vòòr de Sluizen) en de Achterzaan dus achter de sluizen.
Als je de archieven in duikt om erachter te komen wat de Zaan nu eigenlijk is, kom je erachter dat de Zaan van oude tijden eigenlijk een uitloper is van de Zuiderzee, waar het IJ deel van uitmaakte. Later brak de Zaan bij Petten door de niet bestaande duinen. Dat is de verklaring van de namen van de Sluis in Zaandam. De Grote Sluis (is de nu kleine sluis voor toeristisch vaarverkeer) heeft een tweede naam, n.l. De Hondsbossche Sluis. En dat komt omdat de aanleg van deze sluis is gefinancierd door het Hoogheemraadschap in de 16e eeuw.
Het was in die tijd ook de grootste sluis. Er was nog wel een kleine sluis maar die lag op de plek van de Wilhelminasluis nu.
Bewoners in het gebied rond Petten en Camperduin werden regelmatig geconfronteerd met grote overstromingen vanwege het ontbreken van duinen ter plaatse. Daarom was het idee ontstaan om in dat gebied een dijk te bouwen ter bescherming van het achterliggende land en zijn bewoners. Om een regelmatige toevoer van materialen voor het bouwen van de dijk te verzekeren werd het noodzakelijk geacht een goed functionerende sluis aan te leggen op de plek waar het knelde voor die tijd en dat was de eerder aangelegde Dam in Zaandam.
En die Dam was al veel eerder opgeworpen met hetzelfde doel: het tegenhouden van eb en vloed uit de Zuiderzee in het Zaanse land. M.a.w.: risico van overstromingen vanuit de Zuiderzee te voorkomen.
En voilà: die dijk werd de Hondsbossche-zeewering.
Gefinancierd door het Hoogheemraadschap van die tijd en daarom eigenaar van die sluis. Hetgeen later de noodzaak opriep om een grotere sluis te bouwen, onder meer door de steeds grotere schepen.
Overigens was er nog een heel oude sluis maar die was niet voor het scheepvaartverkeer. Dat was uitsluitend een klein spui-sluisje. Die is verdwenen.
Het is gewoon een sloot water....
Er is geen bron, dus een veenstroom
What’s in a name? That which we call a rose / By any other name would smell as sweet
Het lijkt me vooral een kwestie van terminologie en definitie. Vanaf exact welk punt verandert een beek in een rivier en waarom zou je je daarover druk maken? Is een "genormaliseerde" rivier daardoor een kanaal geworden?
Als je je er graag over druk wilt maken dan kan ik je een cursus kennistheorie aanbevelen.
En beek is een kleine rivier die uitgroeit tot een echte rivier als deze een bepaalde grootte bereikt.
Zowel een rivier als een beek worden een stroom genoemd en stromen beiden.
De Amstel, de Vecht en de Eem zijn net als de Zaan veenrivieren.
Er zijn tientallen van dit soort stromen in Nederland
Die kaart is een 'fantasie' kaart, gemaakt in een periode, waarin wel meer historische vervalsingen gemaakt werden, als bijvoorbeeld het Oera Linda boek en de Rijmkroniek van Klaas Kolijn. Zie verder Bert Versteeg.
Wat ik ook grappig vind is dat hij dus vroeger ook langs Koedijk stroomde. Ik woon daar tegenwoordig (na 55 jaar in Zaandam), en rijd regelmatig langs het Noord-Hollands Kanaal, wat dus voorheen gewoon de Zaan was...geinig.
en wat is nou werkelijk de voorzaan en achterzaan???
Kijk Carel, Freek zegt dat de Zaan al op droogt bij Krommenie. Dus bij jou in "Koedaik" is het het Noord Hollands Kanaal. :-)
.
De Zaan mist de allure van de Loire
Ze smaakt meer naar azijn dan wijn
De Zaan mist van de Waal het ware
Het internationale van de Rijn
De Zaan mist het frisse van de Rhöne
Als gootsteen van de industrie
Ze mist de lengte van de Amazone
Ze droogt al op bij Krommenie
Job’s vader heeft gelijk. Een Veenstroom destijds gevoed door getijden.
zeg er ff bij dat dit van Freek de Jonge is...
Heb vroeger een boekje over de Oer-IJ én Oer-Zaan gelezen. Als ik echter nu Google komt alleen Oer-IJ naar boven.
Maar iig wat ik mij nog herinner n veenstroom die eerst getijden had.
Volgens Wikipedia is de Gouw (ook: Gouwe) een gekanaliseerd riviertje in het noorden van de Nederlandse provincie Drenthe. Andere kent of erkent deze internetvraagbaak niet. Zie: https://nl.wikipedia.org/wiki/Gouw_(rivier)
De Zaan is een rivier en stroomde van Noord naar Zuid waar hij in Het Y uitmondde.
Heel lang geleden was het Zaanse veengebied veel hoger en het water stroomde naar de laagste gelegen delen.
Je kan het dus een regenrivier noemen net zoals de Maas en de Schelde zijn.
De Zaan diende ook als afwatering voor de Schermer de Beemster en de Starnmeer.
Nadat de Hogedam en de sluizen waren aangelegd werd het waterpeil van de Zaan geregeld met behulp van de Duikersluis.
Deze sluis werd met eb geopend waardoor het overtollige water het Y in kom stromen.
Toen de grote meren waren drooggelegd kon de Duikersluis al het overtollige water niet meer verwerken en werd het bestaande riviertje Het Twiske gebruikt voor de aanleg van de Nauernasche Vaart en bij Nauerna kwam ook een spuisluis.
Goed verhaal. Enkele aanvulling: in het hoogveen kwamen 'meerstallen' voor. Dit waren met regenwater gevulde laagten tussen de veenbulten. Veenstroompjes zoals Zaan (of wellicht twee takken) en Bamestra ontstonden zo.
De meer stallen groeiden door latere erosie soms uit tot meren. Die werden dan weer nijver drooggelegd (Beemster, Schermer) en de afwatering vroeg nog meer werk, zoals het graven van de Nauernase Vaart.
De huidige stroming van de Zaan is nog steeds noord-zuid, aangedreven door gemalen (hier Zaan gemaal). Zonder die doorstroming was de Zaan - in de zomer vooral - een stinkende sloot. Huishoudens en fabrieken loosden immers lange tijd rechtstreeks hun afvalwater op de Zaan.
Bedankt voor uw bijdrage. U heeft kennis van zaken over dit onderwerp, daar ben ik benieuwd naar? De Zaan stroomde oorspronkelijk dus van noord naar zuid, is dat nog steeds het geval?
Goed uitgelegd Bert.
de Nauernaartse vaart is idd gegraven
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Poppendam
Hej Bernard, Bedankt voor de info. Dat fietspad is mij bekend . Dat bultje er in is dus Poppendam. Toch mooi 4e categorie in het Waterlandse bergklassement…..
Interessante kaart. Veel van die plaatsen doorkruis ik ’ s zomers nog wel op mijn oerdegelijke jaren tachtig Batavus. Maar het plaatsje Poppendzxcvv dat dicht bij het huidige Het Schouw moet hebben gelegen is mij volledig onbekend. Wie, oh wie….
ik zou zeggen bel even de Havendienst
Zoals je het nu ziet is het geen stroom of rivier meer. Maar ga je een paar honderd jaar terug dan was er wel een stroomrichting en wel Noord-Zuid. En dat kwam door het spuien in Zaandam op het Oer Y . En of je het dan een stroom of rivier noemt, vele stroompjes maken ook een rivier.
Toen er meer water afgevoerd moest worden dan de spui in Zaandam aankon is er een Kanaal gegraven, de Nauernasche Vaart welke dus ook op het Oer Y kon spuien. De naam van de sluis is niet voor niets de Schermersluis
Uit de overlevering: Mijn vader zei dat de Zaan een veenstroom is, geen rivier!
Mijn vader vond de Zaan vroeger meer een open riool en daarom verschrikkelijk stonk. En daarom hebben ze, volgens hem, het gemaal gebouwd om de troep weg te pompen en letterlijk de Zaan te laten stromen om de stank te verminderen.
Job, dat zei jouw neef/mijn broer Jan Pieter ook, in de tijd dat hij aan de Encyclopedie van de Zaanstreek werkte. '(...) ontstaan als veenstroom', lees ik daar nu en zo is het ook overgenomen in de Zaanwiki: https://www.zaanwiki.nl/encyclopedie/doku.php?id=zaan
Job, dat zei jouw neef/mijn broertje Jan Pieter ook, in de tijd dat hij aan de Encyclopedie van de Zaanstreek werkte. Ik lees daarin nu, in het over de Zaan geschreven stuk van W.J. Stuurman: '(...) naar de meest aangenomen theorie ontstaan als veenstroom (een natuurlijke afwateringsstroom voor de naastgelegen veengebieden), in de loop der eeuwen geëvolueerd tot afwateringskanaal (...).' Is zo overgenomen in de Zaanwiki: https://www.zaanwiki.nl/encyclopedie/doku.php?id=zaan
je vader had gelijk Job.
Men leze het boekje van Aris van Braam hierover. Volgens hem: een op diepte gehouden veengeul.
En Aris zegt wat waar is!
Een stroom is een rivier .....
Dat valt te bezien. Een beek stroomt ook, maar is geen rivier.
En: als Job’s vader het heeft gezegd dan is het zo! De Zaan is een veenstroom.
En dus een rivier !