Ecologisch, biologisch, maar nu ook fenologisch? Wil de huisbioloog ons gek maken? Nee, want kijk eens goed om je heen, dan zie je het zelf ook.

Het is me wat. Net op het moment dat ik me vol overgave in de herfst wilde storten gebeurt dit!  We schrijven woensdag 16 oktober j.l. Het was onnatuurlijk warm en in de ochtend scheen de zon volop. Mijn missie was een jacht naar slijmzwammen en andere typische herfstverschijnselen. Ik kwam niet ver en besloot het plot terstond aan te passen. Dit gaat verhaal gaat over fenologie.

Fenologie is de wetenschap van het verschijnen der organische ‘dingen’ in relatie met het tijdstip van het jaar en de fysieke omstandigheden. Als ik nu (woensdag 16 oktober) buiten ben, krijg ik danig de indruk dat de natuur worstelt met zijn eigen interne biologische klok (net als mensen met een jetlag). En dat is nu precies wat de fenologie wil onderzoeken.

Jullie kennen nog wellicht het biologische fenomeen, fenotype vs genotype. Genotype is de genetische set DNA die een organisme bezit. Maar niet elk organisme met dezelfde set ziet er hetzelfde uit, omdat de omstandigheden van opgroeien kunnen verschillen, dus ontstaat er een ander fenotype (de uiterlijke verschijningsvorm). Bij eeneiige tweelingen (genetisch goeddeels identiek) die gescheiden opgroeien zie je vaak al verschillen.

Maar terug naar de fenologie. Stel je zou elk jaar verschillende foto’s nemen van een boom in je tuin of straat. Dan zul je merken dat als je dit jaar op jaar doet, er verschillen optreden in het moment dat de boomblad zet, of juist verliest. Of het moment dat de vruchten rijp zijn etc. Over het algemeen zal je vaststellen dat er een zekere natuurlijke variatie is rond zekere data. Loofbomen verliezen blad in de herfst en ontluiken in het voorjaar. Maar als je nu dit vele decennia zou volhouden dan kun je wellicht een trend ontdekken? En waardoor komt deze trend? Stel je had ook nog de gemiddelde temperatuur en regenval genoteerd. Dan kun je iets gaan zeggen over deze trend.

Alle organismen bezitten een interne klok die zegt wat en wanneer ze iets moeten doen in het jaar en etmaal. Op onze breedtegraden kennen we natuurlijk uitgebreide seizoenen. Deze kenmerkt zich door het verschuiven van dag/nachtritme, ingegeven door het op- en ondergaan van de zon. Hieraan gekoppeld is de temperatuur en luchtvochtigheid/regen/sneeuwval. Het is dus voor een organisme zaak om ‘weet’ te hebben van deze zeer verschillende (komende) omstandigheden. Daarom bloeien de bloemen niet het hele jaar rond, want vele bestuivers kunnen niet vliegen in de vrieskou. Dit gebeurt trouwens wel rond de evenaar, in de tropen. Daar heb je geen seizoenen zoals wij ze kennen, dus kan het hele jaar bloei e.d. plaatsvinden. Je hebt er wel regenseizoenen.

Maar als je erover gaat nadenken… De Eekhoorn en de Gaai leggen voedselvoorraden aan (o.a. eikels) om de barre winter door te komen. Vele vogelsoorten trekken op voorhand weg, zoals vele kleinere zangvogels die afhankelijk zijn van insecten (o.a. Zwaluwen, Tjiftjaf, Rietzanger). Maar er zijn ook soorten die hier juist naar toe komen, zoals de Smient, verschillende ganzensoorten en de Wintertaling. Die ‘vluchten’ uit het koude noorden naar de gematigde breedten als de onze, en alleen bij hele strenge vorst trekken ze nog zuidelijker. Veel soorten gaan de winter in ruste. Sommige dieren, zoals de Egel en de Vleermuis doen een winterslaap. Anderen overwinteren als rozet, zoals de Speerdistel. Weer anderen blijven onder de grond en overwinteren als knol of bol. Zo is de krokus een typische voorjaarsbloeier, maar is ook in de war, zo blijkt uit het massaal opkomen ervan in de perken in Zaandam.

Maar ja, als je door de evolutie geprogrammeerd ben om tijdig stappen te doen die je in ongunstige omstandigheden kan redden (overleven), dan moet je daar wel op kunnen bouwen en vertrouwen. Vele planten hun interne klok wordt gestuurd door daglengte. Lichtgevoelige pigmenten nemen dit waar. Planten bezitten daarnaast net als dieren hormonen, die processen in gang zetten, zoals bladval bijvoorbeeld. Het hormoon ethyleen heeft een belangrijk aandeel in de bladval. Het rijpt het blad totdat het valt. Net zoals een banaan in een zak met groene onrijpe appels het rijpingsproces versnelt. Bananen scheiden n.l. ook ethyleen af.

Gelukkig is aan het lichtregime op de aarde nog weinig veranderd. De dagen zijn nog steeds even lang als 100.000 jaar geleden op dezelfde kalenderdag, kleine afwijkingen daargelaten. Maar temperatuur is voor vele planten en dieren ook een belangrijke factor. Niet op tijd anticiperen kan je de kop kosten. Wat nu als de omgevingstemperatuur langzaam verschuift gedurende seizoenen, wat doe je dan als plant? Bij langzaam verschuiven zal de plant zich kunnen aanpassen als soort, tot op een zekere grens. Maar zijn veranderingen (te) snel dan kunnen soorten uitsterven of in ieder geval verdwijnen (of verdrongen worden) uit onze klimaatzone. Dit geld evenzoveel voor dieren en andere organismen. Dit soort processen gebeurt op behoorlijke schaal vandaag de dag als gevolg van snelle opwarming van de aarde (of delen daarvan). Op zich is dit geen nieuw fenomeen.  Klimaatverandering is zou oud is als de aarde zelf. We hebben eerder ijstijden gehad met gletsjers en Mammoeten, en hele warme perioden, waarin de dinosauriërs floreerden. En zelfs het tempo van verandering kan heel abrupt zijn, bv door inslagen van meteorieten of grootschalige vulkaanuitbarstingen. Ook dit is bewezen diverse malen gebeurt in de geschiedenis, en zelfs nog relatief recent (ca 12000 jaar geleden, zo wordt nu voorzichtig aangenomen).

Wat ik nu buiten waarneem is in ieder geval opvallend. Of het buitensporig is, weet ik nu niet. In ieder geval zijn sommige bloemen weer razendsnel aan het opkomen en bloeien, zoals de foto’s laten zien. In combinatie met paddenstoelen en bladval wat je normaal in de herfst ziet is dit toch wat wonderlijk. Ook hoorde ik alweer vogeltjes die met voorzichtige zang begonnen, en zag ik wat Eksters die zich gedroegen alsof ze morgen aan een nest beginnen.

Maar goed fenologie is een interessante wetenschap, en het leuke is, je kunt daar zelf aan kan bijdragen. Er zijn verschillende fenologische kalenders in omloop, maar deze is erg verantwoord. Kijk er eens op en vergelijk het met je eigen omgeving. Daar leer je van, en je wordt je meer bewust van natuurlijke de gang der dingen.

Groentjes!