Waarom heet de Javastraat in Wormerveer eigenlijk Javastraat? En niet bijvoorbeeld Dirk Laanstraat of Tramstraat of Nieuwe Uitleg?

Dat had weinig gescheeld. Al de namen zijn in beeld geweest bij de uitbreiding in Wormerveer in het begin van de vorige eeuw. Maar uiteindelijk werd het Javastraat en kreeg Wormerveer een Indische Buurt.

door Sander Wegereef

Dit weekend is in Wormerveer een bijzondere tentoonstelling te zien. Een belangrijk onderdeel van de tentoonstelling beslaat de Indische Buurt in Wormerveer. Maar het had weinig gescheeld of er was helemaal geen Indische Buurt geweest. De Javastraat, de eerste straat van de buurt, had namelijk ook een heel andere naam kunnen krijgen.

De industrialisering zorgde aan het einde van de 19^de eeuw voor een nieuwe bloeiperiode in Wormerveer. Jarenlang had molens de dienst uitgemaakt, nu namen stoommachines hun functie over. De aanleg van het Noordzeekanaal (1876) en later de verbreding van de Wilhelminasluis in Zaandam (1910) zorgden ervoor dat grote binnenvaartschepen en kleine zeeschepen ver de Zaan op konden varen.

In de Zaanbocht bij Wormerveer en Wormer werden nieuwe fabrieken gebouwd. Deze hadden een grote aantrekkende werking op arbeiders en dus nieuwe inwoners. Rond 1840 telde Wormerveer circa 2900 inwoners, omstreeks 1900 waren dat er al 4700 (zie reacties).

‘Goed Wonen’ en ‘De Eendracht’

Deze nieuwe toestroom van mensen zorgde voor enorme woningnood en de bestaande woningen waren veelal klein en verkrot. De Woningwet van 1901 verbood de verdere bouw van houten huizen, in verband met de hygiëne en de brandveiligheid.

Om nieuwe woningbouw te verwezenlijken ontstonden woningbouwverenigingen, die deze taak van de gemeente gingen overnemen. Deze werkten zonder winstoogmerk en konden leningen aangaan bij de gemeente als ze wilden ontwikkelen.

Verenigingen werden onder meer opgericht vanuit de notabelen en eigenaren van fabrieken, met als doel woningen te realiseren voor de arbeiders. Zo ook in Wormerveer. Hier ging woningbouwvereniging ‘Goed Wonen’ zich vanaf 1908 bezighouden met wat de Indische Buurt zou worden. In een latere fase zou hier ook vereniging ‘De Eendracht’ bij komen.

Warmoesstraat

In de gemeenteraadsnotulen van Wormerveer is te lezen dat raadslid (tevens aannemer) Dirk Stam in februari 1907 toestemming vroeg aan het gemeentebestuur van Wormerveer voor de aanleg van een nieuwe woonstraat achter de Warmoesstraat. Om dit plan te verwezenlijken moesten er twee woonhuizen worden gesloopt, omdat ze voor een verlenging van de Wandelweg in de weg stonden.

In de raadsvergadering van 28 juni van datzelfde jaar werd het hele plan besproken en uiteindelijk goedgekeurd. Stam ging voortvarend van start; in december 1907 liet hij het gemeentebestuur weten dat de straat achter de Warmoesstraat gereed was en hij verzocht de gemeente om de straat in beheer over te nemen. (Die naam heeft niks met Indië te maken, het is afgeleid van warmoezerijen: de handel in groenten).

De nieuwe straat moest uiteraard nog wel een naam krijgen. Ook daar werd over vergaderd. Het College van B&W stelde in de raadsvergadering van 27 december 1907 voor om de straat te vernoemen naar de  Wormerveerse fabrikant (Wessanen en Laan) en Eerste Kamerlid Dirk Laan (Wormerveer, 1843-1905).

Dit voorstel werd door de raad met enthousiasme ontvangen. De weduwe, mevrouw Laan – Van Troostenburg de Bruijn, was echter minder enthousiast. Zij maakte bezwaar tegen een ‘Dirk Laanstraat’. Wat precies haar bezwaar was, is niet duidelijk, maar de straatnaam kwam er niet.

Tramstraat

De burgemeester stelde daarop voor om de straat dan maar de naam ‘Nieuwe Uitleg’ mee te geven, als verwijzing naar de uitbreiding van de gemeente. Raadslid Busch stelde vervolgens de naam ‘Javastraat’ voor en hij bracht dit in verband met de plaatselijke bloeiende rijstindustrie in relatie tot Nederlands-Indië.

Raadslid Binnendijk kwam nog met een ander voorstel; hij wilde de straat tot ‘Tramstraat’ dopen, naar de vergevorderde plannen voor de aanleg van een tramlijn door de Zaanstreek (en dus ook door Wormerveer). Met één stem verschil kreeg op 28 februari 1908 de Javastraat de voorkeur boven de Tramstraat. Achteraf misschien maar goed ook, want de tramlijn zou er nooit komen.

Vanaf 1912 werden verdere bouwplannen verwezenlijkt, waaronder de aanleg van de buurt rond de Bankakade. De nieuwe straten kregen ook allemaal namen die verwezen naar de band met Nederlands-Indië, waaronder de Celebesstraat, de Balistraat, de Sumatrakade en de Oost-Indische kade. Zo ontstond dus de Indische Buurt.

Iedereen die meer wil weten over de (bewonings)geschiedenis van deze buurt, wordt aangeraden om deze week de expositie van de Historische Vereniging Wormerveer te bezoeken (vandaag en morgen open van 13.00 tot 17.00), of om te wachten op het boek over Indische Buurten in Nederland, dat later dit jaar verschijnt.

Alle foto’s: Collectie Gemeentearchief Zaanstad, tenzij anders vermeld.