‘Ik begrijp het eigenlijk niet. Waarom moeten ze dat doen?’ vroeg een leerling voor de camera van Monumenten Spreken. En hoe meer ooggetuigen we hoorden vertellen over de gebeurtenissen achter de Zaanse oorlogsmonumenten, hoe minder we ervan begrepen. Wat kunnen mensen elkaar aandoen. 

Van de achtentwintig oorlogsmonumenten die de Zaanstreek rijk is, vertelt er geen een het verhaal van Nederlands-Indië. 

Terugzoekend op 10 jaar Orkaan, moeten we erkennen dat deze geschiedenis ook bij ons ondergeschoven is. Onze blik is gericht op het gebied binnen de Zaanse grenzen en, hoewel er vandaag bij veel monumenten in Nederland wordt stilgestaan bij de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië, gebeurt dit, voor zover wij weten, niet in de Zaanstreek. 

Vanuit de Indonesische gemeenschap gaan geluiden op om dit in de toekomst wel te initiëren. En dat zullen we volgen en erover schrijven. 

De Nationale Herdenking 15 augustus 2024 is in Den Haag op het veld bij het Indisch Monument aan de Prof. Teldersweg. Het veld gaat om 17.00 uur open, maar de plechtigheid begint pas 19.15 uur. Er zijn ook meer dan 50 herdenkingen in andere plaatsen in het land. Die vind je hier.

De geschiedenis van Nederlands-Indië is complex en ongemakkelijk. Nederland koloniseerde Indonesië en profiteerde rijk van de kruiden en specerijen die het land bood. Tegelijkertijd zorgde Nederland voor infrastructuur, ziekenhuizen, en havens, wat als wederdienst werd gezien. Maar terwijl Nederlanders zich senang voelden in het prachtige land, groeide bij de Indonesiërs het verlangen naar vrijheid en onafhankelijkheid.

In januari 1942 werden de kaarten opnieuw geschud toen Japan Nederlands-Indië binnenviel en de eilandengroep binnen twee weken veroverde. Zowel Nederlanders als Indonesiërs werden onderworpen aan de wreedheden van de Japanse bezetters, waaronder gedwongen tewerkstelling in werkkampen. Het leven in deze kampen was onmenselijk, met verhalen over prikkeldraad, meedogenloze bewakers, honger, ziektes en dagelijkse vernederingen. Het leed was onvoorstelbaar. 

Op 15 augustus 1945 kwam er een einde aan de Japanse bezetting toen Japan zich overgaf, mede door de verwoestende atoombommen op Hiroshima en Nagasaki en de dreiging van Russische inmenging. Maar de bevrijding bracht geen vrede. Twee dagen later riep Soekarno de onafhankelijkheid van Indonesië uit, een stap die Nederland niet accepteerde. Dit leidde tot een onafhankelijkheidsoorlog die vier jaar duurde en talloze slachtoffers eiste. Uiteindelijk werd Nederland in 1949, onder internationale druk, gedwongen om Indonesië op te geven.

Meer dan 300.000 Nederlanders, Indische Nederlanders, Papoea’s en Molukkers die aan de zijde van Nederland vochten, vluchtten naar Nederland. Voor velen van hen was Nederland een vreemd en koud land, waar ze niet bepaald met open armen werden ontvangen. Ze werden geconfronteerd met vooroordelen en wantrouwen, en moesten harder werken dan anderen om hun plaats in de samenleving te vinden.

De geschiedenis van Nederlands-Indië is al jarenlang een beladen onderwerp, vol ongemakkelijke vragen over schuld, verantwoordelijkheid, en de manier waarop geschiedenis wordt geschreven. 

Terwijl we de slachtoffers herdenken, is het ook tijd voor reflectie. Hoe gaan we om met dit ongemak? Kan de derde generatie, vrij van directe betrokkenheid, deze pijnlijke lessen omzetten in waardevolle inzichten en misschien zelfs in een bron van kracht?

Door: Merel Kan, bronnen Nationale Herdenking 15 augustus, uitzending NieuwsBV (aanrader, met dank aan Ernst Kraft van Ermel, afbeelding boven screenshot: explainer video Nationale Herdenking 15 Augustus 1945).