De Lagedijk in Zaandijk met de Zaandijkerkerk, de kerk staat er nog, de rest is onherkenbaar… de kerk zelf heeft een bewogen geschiedenis.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart komt uit een serie foto’s die Bert Versteeg online op de kop tikte. Hij maakte ook de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: de Zaandijkerkerk aan de Lagedijk.

Zaandijkerkerk aan de Lagedijk

Voor de fototijdreis gaan we dit keer naar de Lagedijk in Zaandijk waar we op nummer 79 de Zaandijkerkerk zien. Zaandijk is in 1494 ontstaan toen Hendrik Pietersz., die later Oud Hein werd genoemd, vergunning van de Schout en Schepenen van de Banne van Westzanen kreeg om een huis op de lage dijk te bouwen. Ook zijn vijf zonen bouwden hun huis aan dezelfde lage dijk waardoor het gehucht d’ Vijf Broers werd genoemd. Pas aan het eind van de 16e eeuw ging het dorp Zaandijk heten. 

De bijnaam van Zaandijkers is krentekakkers vanwege hun vermeende gierigheid getuige ook het volgende rijmpje:

Op Zendaik deer benne ze raik,
deer ete ze raist met krente.
Maar as op zundag de hoisbaas komt,
dan hebbe ze gien cente’.

Zaandijkers die ter kerke gingen moesten in het begin via het Guispad naar Westzaan maar in 1638 kreeg het dorp in een houten stolp haar eerste kerkgebouw gesticht door ds. Jacobus Borstius. Dit gebouwtje werd al snel te klein en in de jaren 1641 en 1642 werd een stenen kerk gebouwd met in het westen een houten toren. In 1686 werd er een nieuwe toren gebouwd en in 1706 werd de kerk naar het noorden uitgebreid. De Nederlands Hervormde kerk kreeg in 1827 wederom een nieuwe toren.

Op 19 mei 1878 brak er brand uit op scheepstimmerwerf van G. de Boer die vervolgens oversloeg naar de timmerwerf van Vredenduin & Comp waarbij vier loodsen, werkplaats en woonhuis verloren gingen. Ook een kapitale boerderij, nog een woonhuis en uiteindelijk ook de kerk met consistorie gingen in vlammen op.

Direct na de brand werd met het herstel begonnen en werd er op de oude fundering een nieuw kerkgebouw ontworpen door de Zaandamse stadsarchitect G. van der Koogh. Door op de oude fundering het nieuwe kerkgebouw te bouwen werd F 4.000,- bespaard.

De bouw van de nieuwe consistorie werd op 14 september 1878 aan de fa. Vredenduin & Co gegund voor F 3.090,- en kwam in januari 1879 gereed. De gemeente Zaandijk droeg F 1.000,- bij en kreeg daarbij de toren in eigendom en liet er een klok en uurwerk in plaatsen. Op 30 maart 1879 werd de eerste steen gelegd en op 25 januari 1880 werd de kerk in gebruik genomen terwijl het orgel op 29 februari in gebruik werd genomen. Het orgel is gebouwd door Pieter Flaes, die ook de orgels voor de Vermaning in Wormerveer, de Grote Kerk in Westzaan en de Oostzijderkerk in Zaandam bouwde.

Vanwege het krappe budget om de kerk te herbouwen moesten er al vrij snel reparaties worden uitgevoerd. Zo moesten in 1888 het voegwerk van de toren, de voor- en noorder-gevel hersteld worden en waren vervangingen aan dak- en zinkwerk nodig. Een jaar later bleek dat de omlijsting van het plafond in slechte staat was en ook hersteld moest worden.

In 1892 werd de pastorie voor F 3.941,- vergroot. In 1908 was er een reparatie aan de toren en in 1932 aan de torenspits. Op 1 april 1943 werd door de Duitse bezetter de klok uit de kerk gehaald om deze om te smelten.

In 1971 werden de kerkgemeenschappen van Koog aan de Zaan en Zaandijk samengevoegd en verloor de Zaandijkerkerk haar functie. Het orgel werd in 1975 uit de kerk gehaald waarna het door de firma Strubbe, die het ook had geplaatst werd overgebracht naar de NH kerk in Westbroek. Het kerkgebouw werd in 1971 voor afbraak verkocht aan W. Duijs en de consistorie werd als disco gebruikt onder de naam CLUB 71 waar soms ook bandjes optraden. Ook Veronica’s Drive In Show is er een paar keer geweest. Dit duurde tot 1972.

In 1978 verhuurt Duijs de kerk aan de Culturele Stichting Het Saen van Zaandijker Jo Vens. Dit duurde tot 1986 toen de Stichting de huur niet meer kon betalen waarna Jo Vens de kerk bezette. Uiteindelijk verliet de Stichting het kerkgebouw waarna het gebouw weer leeg kwam te staan. In 1988 huurden drie jongeren de kerk en maakten er een poptempel van die in 1989 onder de naam Twilight Zone werd geopend. Ook werden er houseparty’s gehouden. In 1993 werd Twilight Zone gesloten op last van de burgemeester nadat er drie schietpartijen waren geweest en klachten uit de buurt.

De volgende die zijn intrek in de kerk nam was Zaandammer H. van Dalen die er een plek voor lasergamen van maakte. Van Dalen zette de kerk in 1995 voor F 900.000, – te koop. In 2001 koopt Eerenberg het gebouw voor acht ton met de bedoeling er een country- en western centrum van te maken. Vervolgens wil bouwbedrijf Witkamp uit Almere in 2008 de kerk kopen om er 18 woningen in te maken. De vergunning ging niet door omdat vrachtwagens die bij het naburige Pielkenrood moesten zijn ’s avonds te veel lawaai zouden maken.

Om te voorkomen dat het in zeer slechte staat verkerende pand zou worden gesloopt werd het voorlopig aangewezen als gemeentelijk monument. In 2013 wordt de kerk eigendom van Stadsherstel waarna in 2015 wordt begonnen met de herstelwerkzaamheden waarna er in 2016 elf woonunits voor autistische jongvolwassenen in worden gebouwd.

Aansluitend werd er een uurwerk in de toren geplaatst dat werd geschonken door De Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk. Tegenwoordig is de toren iedere werkdag tussen 10.00 en 15.00 uur te beklimmen waarna je kunt genieten van een fantastisch uitzicht.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2024: Bert Versteeg. Bronnen: Historische Vereniging Koog Zaandijk, Stadsherstel Amsterdam, Gemeentearchief Zaanstad.