De beroemde pakhuiswand in Wormer, gezien vanuit Wormerveer. De Zaan zelf veranderde nauwelijks in de afgelopen 100 jaar.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart komt uit de privé-verzameling van Orkaan-redacteur Piet Bakker. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag de Zaan ter hoogte van de Zaanweg in Wormerveer met de oude rijstpellerijen in Wormer en de Zaanbrug.

Zaan, Zaanweg, Zaanbrug, pakhuiswand…

In deze aflevering van de fototijdreis de Zaan ter hoogte van de Zaanweg in Wormerveer met de Zaanweg, de oude rijstpellerijen in Wormer en de Zaanbrug. De oude foto is lastig te dateren maar ik vermoed dat deze ergens tussen 1912 en 1926 is gemaakt. Op de foto staat de bekende, grote Lassie-silo gebouwd in 1912 en de (vermoedelijk) eerste Zaanbrug die in 1926 werd vernieuwd.

De eerste Zaanbrug is gebouwd in 1888/1889 op initiatief van de Wormerveerse ondernemers die hun bedrijven langs de Zaan in Wormer hadden staan. Jan Adriaan Laan had het voortouw genomen door F2000,- beschikbaar te stellen. Voor de komst van de brug moest al het personeel met twee veren, het Noorderveer ter hoogte van het huidige Gerkens Cacao en het Zuiderveer naast De Adelaar. De veren waren niet meer dan roeiboten waarmee men 4 á 5 personen tegelijk kon overzetten.

De Zaanbrug was eigendom van Wormerveer en tot 1942 zou er tol worden geheven. In 1926 zou de brug worden vervangen vanwege het toegenomen verkeer en in 1965 gebeurde dat nogmaals. Na een ernstig ongeluk waarbij een jong meisje om het leven kwam, werd de brug in 1978 voorzien van aparte fietsstroken. Deze derde Zaanbrug is in 2022 gesloopt en er wordt een nieuwe gebouwd die eind 2023 gereed moet zijn.

Ten oosten van de Zaanbrug ligt het complex van rijstpellerij Mercurius, bekend van de merknaam Lassie. Het bedrijf is in 1893 opgericht door de broers Albert en Jacob Adriaan Laan onder de naam Gebr. Laan en was de eerste stoomgortpellerij van de Zaanstreek. Gort is gepelde gerst en was samen met havermout tot circa 1950 het volksvoedsel in ons land. Naast gort ging men zich ook toeleggen op de verwerking van havermout.

Het bedrijf startte in een gebouw achter pakhuis Koningsbergen en werd al snel uitgebreid met andere pakhuizen. Donau kwam in 1894, het oude pakhuis Koningbergen werd gesloopt en hiervoor kwam in 1897 een nieuw pakhuis Koningsbergen. Het derde pakhuis is Silo, ook wel Oslo genoemd dat in 1905 werd gebouwd op het erf van de in dat jaar gesloopte oliemolen De Spatter. Het volgende pakhuis is Mercurius dat gebouwd is in 1908 en de grote, betonnen graanbunker, Silo II, kwam in 1912 gereed en was één van de eerste silo`s gebouwd van gewapend beton.

In 1923 begon men rijst te pellen en werd de naam van het bedrijf gewijzigd in NV Koninklijke stoomrijstpellerij Mercurius v/h Gebr Laan. In 1954 introduceerde men de merknaam Lassie en deze naam werd in 1957 op Silo II geschilderd. Lassie is een koosnaam voor meisje in het Keltisch.

In 1956 bracht men als eerste producent ter wereld vlugkokende havermout op de markt gevolgd in 1959 door de snelkookrijst, door Lassie toverrijst genoemd. Honig was het eerste bedrijf dat snelkookrijst (Momento) op de markt bracht maar werd al snel overvleugeld door Lassie. In 1962 werd Lassie zelfs de bedrijfsnaam (Koninklijke Lassiefabrieken NV) en in 1963 werd het bedrijf overgenomen door Van Nelle en veranderde de naam in Van Nelle-Lassie. Van Nelle Lassie werd in 1989 overgenomen door Douwe Egberts dat zelf in 1978 was overgenomen door Sara Lee. Sinds 2011 is Lassie eigendom van het Spaanse Ebro Foods.

Pakhuis Mercurius werd in 1997 gerestaureerd en werd het Provinciaal archeologisch depot van Noord-Holland, dit depot is sinds 2015 gevestigd in het Huis van Hilde in Castricum.

Ten westen van de Zaanbrug staat de voormalige rijstpellerij van Bloemendaal en Laan opgericht in 1872 door Remmert Adriaan Laan, Jan Adriaan Laan en Frederik Bloemendaal. Hun bedrijf begon in 1872 met de huur van pelmolen De Jonge Prinses die aan de Kalverringdijk in Oost-Zaandam, dichtbij de Enge Wormer, stond en sinds 1841 eigendom was van Wessanen en Laan.

In 1877 werd de eerste steen gelegd voor stoompellerij Hollandia. Ernaast kwam het houten rijstpakhuis Java, in 1879 gevolgd door de eveneens houten pakhuizen Bassein en Rangoon waarna de stenen pakhuizen Saigon (1888) en Batavia (1894) werden gebouwd. De namen van de pakhuizen (uitgezonderd Hollandia) zijn afkomstig van plaatsen waar de rijst vandaan kwam.

Op 5 augustus 1896 brak er een grote brand uit in de pakhuizen Bassein, Rangoon en Saigon waarna Bassein en Saigon in 1897/1898 in steen werden herbouwd. Het houten rijstpakhuis Java werd in 1907 gesloopt en vervangen door een stenen pakhuis en in 1911 kwam het complex Hollandia II gereed. Het bedrijf hield het vol tot 1966 toen de productie werd beeindigd en het bedrijf werd geliquideerd.

De panden werden in 1972 verkocht en in 1980 werd de stichting Hollandia opgericht dat als doel had de panden te bewaren. In 1996 is men begonnen met het restaureren van de panden, een klus die 15 jaar heeft geduurd. Pakhuis Saigon werd een bedrijfsverzamelgebouw en Batavia werd een grandcafé.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2023: Bert Versteeg. Bronnen: Gemeentearchief Zaanstad, Zaanwiki, Wikipedia, 1100 Zaanse Molens (R. Couwenhoven), Molendatabase.