De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten en natuur wordt opgeofferd om plaats te maken voor nieuwbouw, stadsvernieuwing en bedrijventerreinen.

De Zaanstreek is de afgelopen decennia – soms zelfs onherkenbaar – veranderd. De Orkaan brengt die verandering in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De originele foto’s komen uit twee albums met oude Zaanse foto’s die Zaandammer Henk van Dalen op de kop tikte op een rommelmarkt. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag: het Westzijderveld, Zaandam (een tijdreis van bijna 140 jaar).

Westzijderveld, Zaandam

In de serie zitten twee foto’s met het beeldmerk van de Hollandsche Spoorweg. Dat waren foto’s die in treinen te zien waren boven de banken. Vandaag de eerste foto uit deze serie.

Helaas is de recente foto niet ‘spectaculair’ aldus Bert “want ik kan de spoordijk van de Hoornse Lijn niet beklimmen. Op zich is dat niet erg want al zou ik 2 à 3 meter hoger staan blijft het ‘uitzicht’ ongeveer hetzelfde. De oude foto is genomen vanaf de spoordijk van de Hoornse Lijn ter hoogte van het parkeerterrein van de Dekamarkt in de Westzijde.

Deze spoorlijn is aangelegd in opdracht van de Nederlandse Staat en de exploitatie kwam in handen van de HIJSM (Hollandse IJzeren Spoorweg Maatschappij) ook wel HSM genoemd. Het baanvak Zaandam – Hoorn werd in 1884 in gebruik genomen en twee jaar later volgde het deel tussen Hoorn en Enkhuizen. In 1917 fuseerde de HIJSM met de MESS (Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorlijnen) en werd de naam Nederlandse Spoorwegen.

Ter promotie van deze spoorlijn heeft de HSM enkele foto`s laten maken door de Arnhemse fotostudio Brainich & Leusink. De foto dateert dus uit dat jaar. Dat klopt met de datering van de molens. Molen De Oranjeboom werd in maart 1886 gesloopt maar staat nog wel op de foto.

De oude foto toont het nog grotendeels ongeschonden Westzijderveld tussen de Hoornse Lijn en de Bullekerk. Dit gebied was nog het domein van de windmolens en wie goed kijkt kan maar liefst 14 molens ontdekken.

De paltrokmolen op de voorgrond is De Grauwe Eend die gebouwd is voor 1711 en in 1898 werd gesloopt. Het was een balkenzager en had als bijzonderheid dat het een linkse molen was, d.w.z. dat als je voor de molen stond de kraan die de boomstammen de molen introk aan de linkerkant stond, de molen zaagde dus van rechts naar links. Er waren maar drie van deze linkse paltrokken in de Zaanstreek, alle anderen hadden de kraan rechts staan. De andere twee linkse paltrokken waren De Dienst Jacobs en de Notenboom die op het huidige Eiland in de Voorzaan stond. De Grauwe Eend stond ten noorden en in het midden van de huidige Francisco Goyastraat

De overige molens zijn van links naar rechts:

1. De Huisman, dit is de bekende mosterdmolen die in 1961 naar de Zaanse Schans is overgebracht maar zijn originele standplaats was achter het Blauwe Pad, nu is dat ten oosten van de Rachel Ruyschstraat, achter de Claude Monetstraat.
2. De Ooievaar, paltrok balkenzager, die in 1699 bestond en is gesloopt in 1898, de molen stond aan de noordkant van de Ooievaarstraat ter hoogte van de Pelikaanstraat
3. De Smid, ook een paltrok balkenzager, gebouwd voor 1712 en verbrand op 14 november 1888. Eigenaar Jan Muuse kocht in 1889 paltrok De Rust aan het Vaderland en liet de molen verplaatsen naar het erf aan De Smid. De Smid stond ten noorden van de Papenpadsloot aan het einde van het huidige Olieslagerspad.
4. De Valk, paltrok, gebouwd voor 1694 en gesloopt in 1900, de molen stond achter het Stuurmanspad vlakbij de naar de molen genoemde Valkstraat.
5. De Oranjeboom, een paltrok wagenschotzager werd in 1699 gebouwd en werd in maart 1886 gesloopt. Hij stond aan de Vaart achter het Stuurmanspad.
6. De Vergulde Ster, paltrok wagenschotzager, werd gebouwd in 1700 en is gesloopt in 1888 en stond aan en ten oosten van de Vaart, ten noorden van de Parkstraat.
7. De Gebroeders, dit was een wipmolen en werd kort na 1876 gebouwd, het was een houtzaagmolentje dat twee cirkelzagen aandreef. Op 9 oktober 1931 ging het toen al onttakelde molentje in vlammen op. Standplaats was de zuidzijde en halverwege het Rubenshof en Rachel Ruysstraat.
8. De IJpenboom, deze bovenkruier houtzaagmolen, balkenzager, is gebouwd in 1719 en op 20 februari 1889 kwam de ‘rode haan’ langs en de molen ging geheel verloren. De molen stond aan ten oosten de Vaart op het huidige terrein van Verkade.
9. Abrahams Offerhande was weer een paltrok-balkenzager en stond aan en ten westen van de Vaart en aan en ten noorden de nog bestaande Abrahamsloot achter de Ooievaarstraat. Op 4 augustus 1689 kreeg Abramham Sijmonsz. Oosterhoorn de windbrief en in 1898 werd de molen gesloopt.
10. De Wildeboer, ook een paltrok-balkenzager waarvan de windbrief op 8 augustus 1718 werd uitgereikt aan de weduwe van Cornelis Wildeboer, stond ten westen van de Vaart, ten noorden en in het midden van het Volkspark en hield stand tot 1911 toen hij werd gesloopt.
11. De Dienst Jacobs was wederom een paltrok-balkenzager. Hendrik Jacobsz. van Kralingen kreeg op 28 juli 1722 de windbrief. Op 29 juni 1888 brak er brand uit door een mankement aan de vang en de molen ging reddeloos verloren. De Dienst Jacobs stond op de hoek Vincent van Goghweg / Jan van Goyenkade.
12. `s Lands Welvaren is de volgende paltrok-balkenzager. De molen komt voor het eerst in 1712 op in een brandverzekering en in juni 1903 werd `s Lands Welvaren gesloopt.
13. Rust van het Vaderland, ook een paltrok balkenzager, werd gebouwd in 1719 en werd in 1889 gekocht door Jan Muuse, eigenaar van de op 14 november 1888 verbrandde paltrok De Smid. Hij liet de molen herbouwen op het erf van de verbrandde molen. De molen stond ten oosten van de Provinciale Weg recht tegenover de Durgerdamstraat

In de loop der jaren is het hele gebied volgebouwd. Eind 19e eeuw werd het Langeland volgebouwd, dit zijn de huidige Lange-, Valk-, Ooievaar- en Pelikaanstraat. De Spoorbuurt kwam, het Volkspark werd aangelegd. Houthandel Dekker kwam en ging weer in 1958 waarna deze terreinen werden volgebouwd. Direct ten zuiden daarvan kwam het fabriekscomplex van Verkade, daarna werd de Haremakerstraat aangelegd.

Tussen de Vincent van Goghweg en de Hoornse Lijn kwam de Schildersbuurt. Het noordelijk deel van de Schildersbuurt tussen de Frans Halsstraat en de Hoornse Lijn is pas eind jaren `80 volgebouwd met woningen. Voorheen stond hier de kunstharsfabriek Scado die in 1979 stopte met de produktie in Zaandam. In 1982 werden de opstallen gesloopt en na bodemonderzoek bleek het Scadoterrein zwaar vervuild te zijn. Een sanering volgde en eind jaren `80 werden er o.a. woningen en een supermarkt gebouwd.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2023: Bert Versteeg. Bronnen: 1100 Zaanse Molens – Ron Couwenhoven, Zaanwiki, Beeldbank Zaansche Molen, Molendatabase, Gemeentearchief Zaanstad.