Deze keer 50 jaar terug in de tijd naar het ‘Middelhoven’-terrein in Zaandam, toen een houtzagerij, nu een woonwijk.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De originele foto’s komen uit twee albums met oude Zaanse foto’s die Zaandammer Henk van Dalen op de kop tikte op een rommelmarkt. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag: Stadlander & Middelhoven in Zaandam.

Stadlander & Middelhoven, Zaandam 

De basis voor één van de grootste houtzagerijen van oostelijk Zaandam werd op 23 januari 1768 gelegd door Jan Stadlander die op die datum paltrokhoutzaagmolen De Jonge Kat kocht. Deze paltrok stond aan de noordkant van het Eiland in de Voorzaan en komt voor het eerst voor in 1693 in het kaartboek van landmeter Jan Leupenius.

Jan Stadlander deed de molen in 1774 over aan zijn zoon Hendrik die tot 1789 met de molen bleef werken. In dat jaar verkocht hij De Jonge Kat en kocht met het geld de paltrokken De Bijl en De Veldvlieger die beiden aan de noordzijde van de Zuidervaldeurstraat stonden.

Drie jaar eerder was Hendrik Stadlander in het bezit gekomen van de bovenkruier De Gekroonde Hoop of het Rasphuis. Deze molen stond aan de noordkant van de Kerksloot halverwege De Gouw en De Weer.

De Kerksloot was een lange sloot die liep vanaf de huidige Savorin Lohmanstraat, direct ten zuiden van De Fransestraat, via de Gouw en de Weer naar de Watering. De Bijl en De Veldvlieger stonden dus in de buurt van Het Rasphuis. Wanneer De Bijl is gebouwd is niet bekend maar de molen kwam voor het eerst voor op 14 maart 1710 in een boedelbeschrijving.

De windbrief voor De Veldvlieger werd op 5 september 1663 afgegeven aan Cornelis Symonsz. Houtkoper en de molen stond ten westen van de Gouw, aan en ten noorden van de Zuidervaldeursloot. Lange tijd heeft men gedacht dat De Veldvlieger een bovenkruier was maar Ron Couwenhoven heeft aangetoond dat het een paltrok was.

Tenslotte het Rasphuis, De Goede Hoop, De Gekroonde Hoop of Het Geloof zoals de molen ook werd genoemd. Het bouwjaar is nooit achterhaalt maar de molen komt voor het eerst voor in de stukken op 3 juni 1681 toen de molen werd verzekerd in een brandcontract.

Hendrik Stadlander overleed in 1802 waarna zijn vrouw Antje van Eijs samen met Jacob Middelhoven die getrouwd was met Grietje Stadlander, de dochter van Hendrik en Antje, in 1804 de firma Weduwe Stadlander en Middelhoven oprichtte. In 1832 werd het bedrijf uitgebreid met een vierde molen, paltrok De Vos of Zalm. Wanneer deze molen is gebouwd is niet bekend maar de molen komt voor het eerst voor op 1 januari 1700 toen Dirk Salm de molen tegen brand verzekerde. Vermoedelijk is de molen als De Vos gebouwd en heeft Dirk Salm deze veranderd in De Zalm.

De firma Stadlander & Middelhoven bleef lang met de vier zaagmolens werken maar in 1872 werd De Veldvlieger gesloopt en werd vervangen door de gelijknamige stoomhoutzagerij. Vier jaar later, op 15 augustus 1876 vloog De Bijl in brand en de molen werd met loodsen en al in de as gelegd. Ook stoomzagerij De Veldvlieger ontkwam niet aan brand want deze ging op 5 september 1894 in vlammen op maar werd weer herbouwd. Na de herbouw van de stoomzagerij was ook De Vos of Zalm overbodig geworden en deze molen werd in 1895 gesloopt.

Ook de laatste molen van het bedrijf, Het Rasphuis, zou de 20e eeuw niet halen want op 7 februari 1898 werd de molen door een zware storm getroffen waarbij het gaande werk werd beschadigd waarna de molen werd afgebroken en werd deels in Winterswijk weer opgebouwd als korenmolen Venemansmolen waar hij anno 2023 nog steeds staat.

De firma Weduwe Stadlander & Middelhoven had tussen 1870 en 1879 een eigen rederij en haalde met de barken Delft (bouwjaar 1850 en 735 ton) en Henriette Maria (gebouwd in 1855 en 801 ton) zelf balken uit het Oostzeegebied. In 1922 veranderde het bedrijf van firma in een naamloze vennootschap (NV) en het bedrijf bleef tot 1957 zelf balken zagen waarna men zich richtte op de invoer en handel van gezaagd hout uit Scandinavië en het Oost- en Wittezeegebied.

In de loop der jaren gingen het door o.a. overcapaciteit steeds slechter met de Zaanse houthandel. In 1973 werd nog de firma Kroonenburg Bouwstoffen uit Zaandam die handelde in plaatmaterialen, overgenomen en in 1977 werd het Oostzijderveld verlaten en verhuisde het bedrijf naar Wormerveer.

Vier jaar later, in 1981, fuseerde Stadlander en Middelhoven met de Zaandammer houthandel Simonsz. Weeteling en in 1985 ging het bedrijf samen met de Zaandijker houthandel Donker en Schipper en veranderde de naam in Donker & Middelhoven. Lang hield dit bedrijf het niet vol en is kort na 1991 geliquideerd.

Het oude terrein aan de Gouw in Zaandam bleef een tijdje braak liggen en werd al snel Het land van Middelhoven genoemd. In de jaren ’80 werd het terrein bebouwd met woningen en de voormalige houthandel wordt levend gehouden met de straatnamen Veldvliegerweg, Stadlanderweg en Middelhovenweg.

Rond 2005 bleek het terrein ernstig vervuild te zijn en moest het terrein gesaneerd worden.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2023: Bert Versteeg. Bronnen: Zaanwiki, Molendatabase, 1100 Zaanse Molens (Ron Couwenhoven), Zaanse Verhalen 2016 (Ron Couwenhoven), Hout aan de Zaan (Peter Roggeveen).