Een jaar geleden hadden we een foto van het Westzijderveld met het beeldmerk van de Hollandsche Spoorweg. Net als deze was dat een foto die in treinen te zien was boven de banken. Vandaag de tweede foto uit deze serie: het Oostzijderveld. Bert: “Het hele gebied is onherkenbaar veranderd.”

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten en natuur wordt opgeofferd om plaats te maken voor nieuwbouw, stadsvernieuwing en bedrijventerreinen. De Zaanstreek is de afgelopen decennia – soms zelfs onherkenbaar – veranderd. De Orkaan brengt die verandering in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De originele foto’s komen uit twee albums met oude Zaanse foto’s die Zaandammer Henk van Dalen op de kop tikte op een rommelmarkt. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag: het Oostzijderveld, Zaandam (een tijdreis van bijna 140 jaar).

Oostzijderveld, Zaandam

In deze aflevering van de fototijdreis het noordwestelijk deel van het Oostzijderveld in Zaandam dus grofweg het gedeelte tussen de Hoornse Lijn, Gouw, Zaan en ’t Kalf.

Deze zeer oude foto is rond 1885 genomen door de Arnhemse fotografen Brainich & Leusink die ter promotie van de nieuwe, in 1884 geopende, spoorlijn Zaandam – Hoorn een drietal foto’s voor de Hollandse IJzeren Spoorweg Maatschappij (HIJSM of HSM) maakte.

De oude foto is genomen vanaf de spoordijk en op de voorgrond zien we de Noordervaldeursloot (de recente foto is ca. 100 meter noordelijker gemaakt omdat de spoordijk niet betreden mag en kan worden). We zien een nog ongeschonden Oostzijderveld met op rechts op de voorgrond verfmolen De Duinjager.

De molen was in 1696 gebouwd en werd op 19 juni 1781 door brand verwoest waarna hij herbouwd werd. De Duinjager heeft lang voor de Zaandammer verffabrikant Heyme Vis gewerkt en kwam in 1927 in handen van de gebroeders Verdonk die er tot halverwege de jaren ’30 krijt mee maalde en vervolgens overstapte naar steenkolen voor ijzergieterijen. In 1947 kwam de molen tot stilstand en werd er uitsluitend nog met de motor gewerkt waardoor De Duinjager snel in verval raakte. Verdonk was van plan om de molen te laten slopen, zo werd er in 1953 onderhandeld met een Amerikaanse opkoper die de molen naar de VS wilde verplaatsen maar dat ging niet door. In 1955 gaf hij een Zaanse molenmaker opdracht de molen te slopen maar deze aanvaarde de opdracht niet.

Omdat Vereniging De Zaansche Molen krap bij kas zat en de molen dus niet kon kopen zag de toekomst er voor De Duinjager somber uit maar uiteindelijk kocht de gemeente Zaandam de molen in 1958. Vanwege stadsuitbreiding werd de molen toch gesloopt. De bovenbouw zou in 1960 op de onderbouw van de in 1904 gesloopte oliemolen De Kat aan de Kalverringdijk worden geplaatst en in 1960 was verfmolen De Kat een feit. Het grote pakhuis ten westen van De Duinjager hoorde ook bij de molen en diende als opslag. Dit pakhuis is in 1942 gesloopt.

Links van het pakhuis staat, ten oosten van de Knie, oliemolen De Vier Heemskinderen of Rijkeman die gebouwd is in 1671. Tot 1895 werd er olie met de molen geslagen waarna er met de molen doppen werden verwerkt. Dit waren voornamelijk doppen van koffiebonen maar ook van rijst en gerst; het doppenpoeder werd toegevoegd aan veevoeder. Het malen van doppen was zeer brandgevaarlijk werk en werd de molen op 27 augustus 1900 fataal. Rond 13.00 uur ’s middags ontstond er door een defect aan de doppensteen brand en de molen brandde tot aan de palen af.

De Knie was een sloot in de noord-zuid richting vergelijkbaar met de Gouw en liep van ’t Kalf tot aan de Prins Bernhardweg.

De overige molens op de foto stonden voornamelijk aan de Zaan, op de Hemmes en ’t Kalf. Omdat dit voornamelijk oliemolens waren met enkele pelmolens daartussen, hielden deze molens lang stand. De meeste werden in het eerste kwart van de 20e eeuw gesloopt of werden door brand in de as gelegd.

De meest linkse molen is vermoedelijk oliemolen De Zeeman (verbrand in 1910). Op het oude molenerf staat tegenwoordig cacaofabriek Aurora van Cargill met daarnaast de Zaanse Olie Raffinaderij (ZOR).

Daarnaast oliemolen Sint Willibrordus of Verdwaalde Boer, onttakeld in 1932, romp in 1938 verwijderd en de onderbouw in 1958 gesloopt. Als een molen onttakeld werd dan werden kap, roeden en vaak ook de stelling verwijderd omdat er voortaan met een motor werd gewerkt.

Vervolgens zien we de negen molens op de Hemmes die ook wel Kalverhem werd genoemd. Op de zuidoostelijke hoek met de Kuil stond de Oranjeboom (onttakeld in 1938, achtkant gesloopt in 1940; de onderbouw verbrandde op 14 maart 1941). Naast de Oranjeboom stond De Roggebloem of Tasch (gesloopt in 1913) met daarnaast De Oude Zwan (onttakeld in 1936, bovenbouw gesloopt in 1945 en het restant werd in 1984 gesloopt. De vierde molen op de zuidoever van de Kuil was de Zeemeeuw of Zeemieuw in oud Zaans (onttakeld in 1915 en restant op 12 april 1917 gesloopt).

Op de punt van het schiereiland stond nog een meeuw, De Kogmeeuw (gesloopt in 1909) de schuur van deze molen bleef behouden en maakt deel uit van de motorenwerkplaats van Kramer. De schuur maakte in november 2003 nog deel uit van deze werkplaats maar of hij 20 jaar later nog bestaat weet ik niet. Aan de noordkant van De Hemmes, aan de Poel stond als meest westelijke molen De Zaadzaaier (onttakeld in 1928 en restant in 1949 gesloopt). Er zijn plannen om deze molen te herbouwen.

Oostelijk van De Zaadzaaier stond De Koopman, dit was een pelmolen. De molen werd in 1894 tot stellinghoogte afgebroken en werd verplaatst naar Barneveld, de onderbouw is verbrand op 12 november 1963. De volgende molen was De Prolpot, weer een oliemolen, die verbrandde op 18 juni 1917. Op de noordoostelijk hoek stond tenslotte De Poelsnip, afgebroken in 1922 en verplaatst naar Budel-Schoot waar hij in 1937 verbrandde. Tegenwoordig is op het oude molenerf kraanbedrijf Schol gevestigd en de loods is naar de molen vernoemd.

Eind jaren ’50 werd het gedeelte tussen de spoorlijn, Gouw, de A8 en de dr. Scholtenweg met zand opgespoten en verrees in de jaren ’60 de woonwijk Kogerveld. Ongeveer 200 meter ten noorden van de Duinjager kwam eind jaren ’60 de snelweg A8 en ten noorden van deze rijksweg kwam sportpark Jagersveld met onder andere de voetbalverenigingen PSZ en RCZ en later Hercules Zaandam en handbalvereniging Zaanstreek. Ook het dierenasiel kwam hier terwijl ten oosten van de Gouw recreatiegebied Jagersplas werd aangelegd rondom de Jagersplas.

De Jagersplas is een voormalige zandwinput waaruit het zand voor Kogerveld, plan Kalf en de A8 werd gewonnen. Ten noorden van deze sportvelden kwam tenslotte nieuwbouwwijk ’t Kalf waar diverse straatnamen aan de molens herinneren.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2023: Bert Versteeg. Bronnen: Zaanwiki, Beeldbank Zaansche Molen, Molendatabase, online kaart van het Oostzijderveld van Jacob Oostwoud en Jan van Heteren gemaakt in 1794 waarop alle molens staan (onder).