Het viaduct gaat nog steeds over de Oostzijde in Zaandam, oliemolen De Jonker is inmiddels verdwenen. Meer dan 100 jaar terug in de tijd.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De oude foto is afkomstig van de beeldbank van De Zaansche Molen. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: de Oostzijde in Zaandam, het spoorviaduct en oliemolen De Jonker.

Oostzijde, viaduct en molen De Jonker

Voor de fototijdreis van deze week nemen we je mee naar de Oostzijde in Zaandam waar we op de oude foto het spoorwegviaduct en molen De Jonker zien. Het is een historische plek want iets ten noorden van het viaduct werd in 1596 de allereerste houtzaagmolen in de Zaanstreek, De Juffer, gebouwd.

In 1592 bouwde Cornelisz Cornelisz. van Uitgeest zijn windhoutzaagmolen, vermoedelijk de eerste in Nederland, waarvoor hij op 15 december 1593 octrooi kreeg van de Staten van Holland. Cornelis was de uitvinder van de krukas, die van een draaiende beweging een op en neergaande maakte en paste dit toe in zijn zaagmolen die hij op een vlot had gebouwd.

De molen werd in 1596 gekocht door Dirck Sybrandsz. die het vlot met de molen naar de Oostzijde in Oostzaandam liet verschepen waar hij de molen uit elkaar haalde en op het land herbouwde. Er werden diverse verbeteringen aangebracht, zo plaatste hij de molen op een ringmuur waardoor de stabiliteit enorm verbeterde en ook verbeterde hij door diverse aanpassingen de overbrengingsverhouding.

De molen was de voorloper van de paltrokhoutzaagmolen, een molentype waarvan er in de Zaanstreek uiteindelijk 237 gebouwd zouden worden. In 1629 was de molen eigendom van Pieter Willemsz., wanneer hij de molen kocht is niet bekend. En dat was ook het laatste wat er over ’t Moertje, zoals de molen ook wel werd genoemd, is vernomen.

Op 27 januari 1668 bleek er op het erf van ’t Juffertje een nieuwe paltrok te zijn gebouwd die De Juffer werd genoemd. Deze molen werd in 1878 gesloopt en op het erf kwam een houthandel van F & G Gras die de Werf De Juffer werd genoemd. De laatste resten van de werf werden in 1995 gesloopt vanwege uitbreiding van de naastgelegen cacaofabriek.

De molen op de oude foto is oliemolen De Jonker die ruim 200 jaar de buurman van De Juffer was. Wanneer deze molen is gebouwd is niet bekend, maar hij komt voor het eerst voor op een kaartboek uit 1670. De Jonker was gebouwd als zaagmolen en is omstreeks 1700 verbouwd tot oliemolen.

In de 18e eeuw veranderde de molen enkele malen van eigenaar. In 1794 werd Claas Honig, de grote Koger olieslager, eigenaar. Honig bezat ruim 20 molens, had belangen in de walvisvaart, bezat 18 pakhuizen voor de opslag van goederen en had een eigen timmerwerf voor het onderhoud van de molens en pakhuizen.

Tot 1887 bleef De Jonker in het bezit van de familie Honig. In dat jaar werd de molen verkocht aan de firma Hendrik Brat en Zonen die ook werkte met de oliemolens De Zeemeeuw, De Kogmeeuw, De Prolpot en De Roggebloem die allemaal op het schiereiland De Hemmes stonden. Brat hield het olieslaan op windkracht vol tot 1905 toen ook hij een oliefabriek begon en vervolgens zijn molens verkocht. Als laatste werd in 1909 De Jonker verkocht aan Pieter Couwenhoven die tot 1922 eigenaar bleef.

De molen werd gekocht door Hendrik Evenblij die hem kort daarna verkocht aan de firma Wit en Burghart die er cacaoafval mee ging verwerken. In 1926 waren er plannen om de molen gedeeltelijk af te breken maar door tussenkomst van de pas opgerichte Vereniging de Zaansche Molen werd dit nog voorkomen.

Toen op 15 september de as van de nog bestaande oliemolen Het Pink in Koog aan de Zaan brak werd het lot van Jonker als nog beslecht. Voor het herstel van Het Pink werd de as van De Jonker gebruikt waarbij ook de staart en stelling werden verwijderd omdat de molen voortaan mechanisch zou worden aangedreven.

Naast de molen had de firma Wit en Burghart inmiddels al een stenen fabriek gebouwd en in 1932 werd het binnenwerk uit de molen verwijderd en werd de romp gedeeltelijk gesloopt waarna de restanten tenslotte in 1940 werden gesloopt. Op de plaats waar de molen stond werd een stenen pand gebouwd die de naam De Jonker kreeg.

In 1963 verkocht de firma Wit en Burghart de fabriek aan Gerkens Cacao, dat in 1975 werd overgenomen door het Amerikaanse General Cocoa. General Cocoa, dat in 1979 ook Stuurman Cacao had overgenomen, werd op haar beurt in 1986 door het eveneens Amerikaanse Cargill overgenomen.

Toen in 1884 de Hoornse Lijn werd aangelegd werd ook de spoorbrug over de Zaan gebouwd en de viaducten over de West- en Oostzijde. In 1974 werd de lijn geëlektrificeerd en tussen 1974 en 1983 in etappes verdubbeld.

Op de recente foto zien we direct na het spoorviaduct de loods Oostzijde 301A staan waar het kraan- en transportbedrijf Joh. Schol was gevestigd dat tegenwoordig op ’t Kalf zit maar nog steeds eigenaar van de in 1960 gebouwde loods is. Het uit roodbruine baksteen opgetrokken gebouw tussen de loods en de cacaofabriek is het voormalige kaaspakhuis van C. Kraaier.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Gemeentearchief Zaanstad, Molendatabase, Zaanwiki.