De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten en natuur wordt opgeofferd om plaats te maken voor nieuwbouw, stadsvernieuwing en bedrijventerreinen.
De Zaanstreek is de afgelopen decennia – soms zelfs onherkenbaar – veranderd. De Orkaan brengt die verandering in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…
De originele foto’s komen uit twee albums met oude Zaanse foto’s die Zaandammer Henk van Dalen op de kop tikte op een rommelmarkt. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag: de Noordervaldeursloot.
Noordervaldeursloot, Zaandam
Vandaag de Noordervaldeursloot met de molens Het Oude Kaar, De Quack, De Kaver en De Zeef. De Noordervaldeursloot was een brede sloot die van de Zaan naar de Gouw liep. Bij de Oostzijde waar een ophaalbrug over het water lag, was de Noordervaldeursluis die in de 17e eeuw is gebouwd. Een valdeur was een schuif die omhoog en omlaag getrokken kon worden. Deze valdeur werd rond 1715 vervangen door draaiende sluisdeuren.
Aan de Noordervaldeursloot stonden ooit vijf molens, verfmolen De Sluiswachter (niet op de foto) en de oliemolens Het Oude Kaar, De Quack, De Kaver en De Zeef of Huis te Muiden. De molens stonden op de zuidoever van de sloot waar ook het Noordervaldeurpad liep.
Vanaf de brug in de Oostzijde was het een schilderachtig plaatje en menig schilder heeft er zijn ezel opgesteld en vele fotografen hebben hier gestaan om het fraaie tafereel te vereeuwigen. Tegenwoordig valt er weinig meer te schilderen of te fotograferen want het is erg saai geworden. De sluis en brug zijn in 1961 gesloopt en ongeveer de helft van de sloot is gedempt en het Noordervaldeurpad werd Noordervaldeurstraat. Er staan nog wel een aantal woningen, met name aan de zuidkant van de straat maar verder staan er uitsluitend saaie bedrijfspanden.
Ten oosten van de Heijermansstaat, die de voormalige sloot kruist, is op het gedempte deel van de Noordervaldeursloot het parkeerterrein van station Kogerveld aangelegd en is de Jozefkerk gebouwd. Direct na de kerk is de sloot nog aanwezig.
De molens op de oude foto:
Het Oude Kaar
Deze oliemolen is in 1680 gebouwd en de windbrief werd op 6 december van dat jaar uitgereikt aan Willem Jansz. Kaar wat gelijk de naam van de molen verklaard. De bijbehorende verbandbrief ontving hij op 11 februari 1681. In een verbandbrief of verbandakte gaf de eigenaar zijn molen in onderpand als hij zijn betalingen aan de staat niet kon voldoen.
Willem Jansz. Kaar overleed in 1699 waarna zijn weduwe eigenaresse van de molen werd. Zij liet in 1700 een pelmolen bouwen die ze het Nieuwe Kaar noemde, de oudere oliemolen ging vanaf toen het Oude Kaar heten. Tot en met 1909 bleef het Oude Kaar olie slaan. In dat jaar werd de molen verkocht aan Mechiel Stadt die er cacaodoppen mee ging verwerken.
Deze Mechiel Stadt verkocht de molen in 1915 aan Jan Stuurman, oprichter van de bekende cacaofabriek. Veel plezier heeft hij niet van de molen gehad want twee jaar later, op 28 mei 1917 (2e Pinksterdag), raakte de molen tijdens een hevig onweer door blikseminslag in brand en werd totaal verwoest. De molen stond aan en ten zuiden van Noordervaldeursloot iets ten westen van de huidige dr. Scholtenweg.
De Quack
Ook de Quack, oud Zaans voor ‘reiger’, was een oliemolen, gebouwd in 1639. De windbrief werd op 31 december 1639 afgegeven aan Jan Gerritsz. en Claes Adamsz. De molen heeft diverse eigenaren gehad onder wie de bekende familie Honig die met 20 oliemolens de grootste olieslager van de Zaanstreek was. Een dochter van Cornelis Honig was getrouwd met olieslager Jacobus Kluyver en de familie Kluyver bleef tot 1904 eigenaar van de Quack.
In dat jaar werd Evert Terwey eigenaar van de molen en ging er cacaoafval mee verwerken. De hoogtijdagen van de windmolens waren allang voorbij maar de cacaopesen van de cacaofabrieken waren nog niet krachtig genoeg om alle cacaoboter uit de cacaobonen te halen en de stampers van de oude oliemolen wisten nog genoeg cacaoboter te produceren om Evert Terwey van een redelijk inkomen te voorzien.
Naast cacaoafval verwerkte Terwey ook producten als sojabonen, pinda’s, kopra en nootmuskaatnoten. Evert Terwey overleed in 1931 op 82-jarige leeftijd waarna zijn zoon Jan nog geprobeerd heeft de molen in bedrijf te houden maar dat lukte niet.
In 1934 werd de molen verkocht aan de firma Groot en Co. die het achtkant van de molen sloopte om de schuur en onderbouw als opslag te gebruiken. In 1960 werden de zwaar vervallen restanten van de Quack opgeruimd. De molen stond ook ten zuiden van de sloot op de plaats waar sinds 1964 de St Jozefkerk staat.
De Kaver
Wanneer deze oliemolen is gebouwd is onbekend maar hij werd voor het eerst vermeld op 28 februari 1690 toen Albert Pietersz. Jut samen met zijn broer Claesz. Pietesz. voor F 1805,00 een half part van de Kaver kochten van Cornelis Waligsz. Out
Rond 1710 kwam de molen in bezit van de familie Caeskoper, die in totaal zes oliemolens bezaten. Uiteindelijk kwam de Kaver door vererving in het bezit van de familie Honig. Gerrit Caeskoper bleef ongehuwd en zijn bezit ging naar zijn zuster Stijntje die getrouwd was met Cornelis Jacobsz. Honig.
In 1838 werd de molen door Cornelis Honig verkocht aan Hendrik Baas waarna zijn zoon Klaas later de molen overnam. Klaas Baas verkocht de molen in 1877 aan de Amsterdammer Klaas Brat. 20 jaar later, in 1897, verloor de Kaver tijdens een rukwind zijn wiekenkruis, de molen werd hersteld maar een jaar later kwam het definitieve einde. De molen werd voor F 830,00 aan een sloper verkocht en in juni 1898 was de Kaver verdwenen. Hij stond ten zuiden van de Noordervaldeursloot, iets ten westen van de Knie, in het verlengde van de huidige Dovenetelweg.
De Zeef of Huis te Muiden
De Zeef, die vrijwel zeker onder de naam Huis te Muiden in 1685 werd gebouwd, stond in het verlengde van de huidige Koekoeksbloemweg. Op 19 september 1685 kreeg Gerrit Jansz. Muijden de windbrief.
Net als de Quack had de Zeef aanvankelijk een enkel oliewerk maar rond 1730 was de molen verbouwd tot een dubbele oliemolen, dat wil zeggen dat de molen een voor- en een naslag had. Na de eerste persing (voorslag) werden de overgebleven oliekoeken gemalen en op een vuister verhit waarna er een tweede persing (naslag) volgde. Deze tweede persing leverde per last oliezaad 20 tot 25 procent meer olie op dan een enkele oliemolen.
Na Gerrit Jansz, Muijden werden achtereenvolgens Jan Pietersz. Mol, Cornelis Jansz. Kalf en Claas Pietersz. Duyn eigenaar. Halverwege de 19e eeuw kwam de Zeef in bezit van de firma Van Wessem en Co., die ook eigenaar was van Het Oude Kaar en de Oranjeboom en van de houtzaagmolen De Groote Korf die aan de Zuiderwatering in Westzaandam stond.
Na het overlijden van Jan Carel van Wessem in 1881 werd de olieslagerij afgestoten en richtte het bedrijf zich alleen nog op de houtzagerij. De molen werd gekocht door Klaas Klaasz. Honig die de Zeef in 1887 alweer verkocht, aan wie is niet bekend. In juni 1897 werd de molen gesloopt.
Bekijk hier alle fototijdreizen.
Foto en tekst 2022: Bert Versteeg. Bronnen: molendatabase.org, 1100 Zaanse Molens” van Ron Couwenhoven en Zaanwiki.
Klaas, de opa van de vader van mijn opa (3x lezen), heeft als "blokmaalder" rond 1847 gewerkt op "De Zeef".
Een blokmaalder was een soort meewerkend voorman die ook de voorraden moest bijhouden en moest dus kunnen rekenen, lezen en schrijven. Hij verdiende hiermee 500 gulden per jaar wat voor die tijd een goed salaris was.
Verder ligt er in de slootkant rechts van het pand van Duikteam Murene, aan de Karel Lotsylaan, nog een molen kantsteen. Wellicht nog een restant van 1 van die molens?
In het volkstuin complex aan de Noordervaldeursloot is niets meer te vinden van de molens.
Afgedankte molenstenen werden vaak gebruikt als (onderdeel van) oeverversterking. Zo heeft op de Hemmes in het riet aan de noordoever lang nog een oude steen gelegen van De Zaadzaaier, en op het dijktalud van de Veerdijk te Wormer, ter hoogte van waar De (Witte) Duif gestaan heeft, lag ook zeker nog tot in de zestiger jaren een oude steen van díé molen. Toen de Zaanse Schans nog maar net "op gang" was, lagen er buitenop de Kalverringdijk, pal benoorden De Huisman maar liefst drie naast elkaar, waaronder twee oude "lopers" uit oliemolens, maar dat is alweer lang verleden tijd. Zo zie je maar, versleten of gebroken, maar die ouwe kanjers werden van vroeger wel degelijk opnieuw gebruikt, zeg maar: gerecycled.
Wat zou het leuk zijn voor de recreatievaart als ergens rond het Kalf weer een verbinding met de Zaan zou kunnen komen.
Even een compliment aan de fotograaf, Bert Versteeg. Hij werkte netjes volgens het principe van een korte krantenserie in de 70'er jaren (Typhoon) "Beeld der Omwenteling", waarbij in de tegenwoordige tijd opnieuw een foto gemaakt werd vanaf de vierkante decimeter waar de fotograaf van vroeger gestaan had en ook in de richting van vroeger, maakt niet uit wat er in de lens komt. Kon de geachte krantenlezer zien, hoe radicaal de streek veranderd is, en misschien wel er achter komen, dat er gewoond en/of gewerkt wordt, waar ooit een van die beroemde Zaanse windmolens gestaan heeft. Nòg meer over onze molens weten? Bezoek het Zaans Molenmuseum dichtbij oliemolen De Bonte Hen en/of word lid van de Vereniging "De Zaansche Molen."
In het magazine van de Ver. Zaans Ergfgoed uitgave Zomer 2014 nummer 48
schrijft Peter Nugter op blz. 28 een artikel over de ‘Tuinderij van de Familie Nugter’.
Dit artikel is te vinden op een site van dit blad onder ‘Tuinderij Nugter’!
Voor mij roept de Noordervaldeursloot herinneringen op!
Voordat het gebied rond deze sloot het Kogerveld werd, was hier de tuinderij van
Niek Nugter gevestigd. Later tot 1961 in handen van zoon Bep Nugter.
Na verhuizing naar het begin van ‘t Kalf raakte ik bevriend met de jongste zoon van Niek
n.l. Co. Na bezoek aan de St. Anthoniusschool en het malen van bieten voor de varkens
was het daar een geweldig speelparadijs. Niet alleen bieten malen maar ook tomaten plukken in de kassen was onze klus. Werd het wat teveel van het goede dan vlogen de rotte tomaten om elkaars oren. Een goede dekking was dan wel gewenst! Ook de warmte werd in de kas 5op den duur een probleem. Die warmte werd dan bestreden met een duik in de Noordervaldeursloot. De schrijver dezes had zijn zwemdiploma nog niet op zak, maar
waagde toch een poging om de overkant van de sloot te bereiken.
Bert Bakker (ook een vriend) en Co Nugter bedachten een plan om mij dit te laten doen aan
een touw. Op een goed moment riep ik om mij weer terug te trekken omdat het mij te
spannend werd, maar………..die mogelijkheid bestond niet meer omdat het touw te kort
was voor de overkant en de vrienden het maar los gelaten hadden. Een lichte paniek brak uit, maar onder het roepen van “je red het wel” ben ik toch weer veilig op de wal gekropen.
Dus dit was mijn herinnering aan de Noordervaldeursloot!
Onder ‘Nugter Tuinbouw Zaandam’ is op deze site nog een stukje familie-historie terug te vinden!