De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten en natuur wordt opgeofferd om plaats te maken voor nieuwbouw, stadsvernieuwing en bedrijventerreinen.

De Zaanstreek is de afgelopen decennia – soms zelfs onherkenbaar – veranderd. De Orkaan brengt die verandering in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De originele foto’s komen uit twee albums met oude Zaanse foto’s die Zaandammer Henk van Dalen op de kop tikte op een rommelmarkt. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag: molen de Schoolmeester (Westzaan).

De Schoolmeester (Westzaan)

De Schoolmeester staat al 330 jaar langs de Guisweg, het vroegere Guispad tussen Zaandijk en Westzaan. Het is een zeskantige papiermolen (de meeste bovenkruiers waren achtkanters) en de bijnaam van de molen is Gauwdief. Deze naam kreeg hij waarschijnlijk omdat hij nogal snel maalde.

De molen is gebouwd in 1692 en begon op 20 september 1692 te malen, de windbrief werd pas op 10 juni 1695 uitgereikt aan Symon Stoffesz. Veen. De molen had meerdere eigenaren waarvan er één schoolmeester was in Westzaan. Het gebeurde wel vaker dat de windbrief werd uitgereikt terwijl de molen al een tijdje in bedrijf was, ook bij oliemolen De Zoeker die op de Zaanse Schans staat gebeurde dit.

Het was een grauwpapiermolen, dat is papier dat op hedendaags bruinachtig pakpapier lijkt. Er stonden in de Zaanstreek ook witpapiermolens, die dus witpapier maakten. Bij het maken van papier werd veel water gebruikt en dit was meestal grondwater dat door middel van een zogenaamde petmolen werd opgepompt. De Zaanstreek bestaat overwegend uit veengrond en water uit veengrond is ijzerhoudend waardoor het papier de bruinige kleur kreeg. Bij witpapiermolens had je de zogenaamde vijverlanden waarin het opgepompte water kon bezinken, de ijzerdeeltjes zakten naar de bodem en werd daarna nog een keer gefilterd zodat er geen ijzerdeeltjes meer in het water zaten.

In de loop der jaren heeft de molen diverse eigenaren gehad, zo werd in 1740 Jan Valk uit Westzaan eigenaar en na zijn overlijden in 1749 werd de molen geveild. Pieter van Leeuwen uit Zaandijk was de hoogste bieder. De nieuwe eigenaar verbeterde de molen waardoor er beter papier kon worden gemaakt. In 1778 werden Klaas Sem en Hendrik Lugt uit Westzaandam voor F 6620,- eigenaar van de molen. Zij bleven tot 1791 eigenaar, in dat jaar werd de molen gekocht door Hendrik Stolp die De Schoolmeester op zijn beurt in 1827 verkocht aan Dirk Hongh voor F 10.000,-. In 1852 kocht Gerbrand de Jong de molen op een veiling voor F 5019,-. Hij had in 1840 de Koger papiermolen De Kaarsenmaker gekocht en zou in 1854 de Zaandijker papiermolen De Vergulde Bijenkorf kopen. In 1871 namen de zonen van Gerbrand de Jong de zaak over en gingen zij verder onder de naam Firma Gebroeders de Jong.

In 1873 werd de Kaarsenmaker afgestoten en in 1877 werd de Schoolmeester gemoderniseerd en werden de schepkuipen vervangen door de nog steeds aanwezige langzeefmachine die werd aangedreven door een motor. In 1902 verbrandde de Vergulde Bijkorf en kwam er naast de Schoolmeester een klein stoom-papierfabriekje dat wit papier produceerde. Tot 1948 was dat een stoommachine, daarna kwam er een Ford benzinemotor die in 1964 werd vervangen door een Bernhard dieselmotor en vanaf 1979 is de aandrijving elektrisch.

Op 1 maart 1949 stortte tijdens een zware noordwesterstorm een groot deel van de droogschuur in. De schuur werd weer hersteld maar werd alleen 30 meter korter.

In 1957 werd de molen gekocht door de Vereniging van Nederlandsche Papierfabrikanten die de molen weer aan de Gebr. De Jong verhuurde. Uiteindelijk kocht de Vereniging De Zaansche Molen De Schoolmeester.

Op 6 februari 2013 werd de buitenroede vernieuwd en een jaar later, op 27 februari 2014 brak tijdens het malen de binnenroede waardoor de kap en het hekwerk van de buitenroede flinke schade opliepen. De nieuwe binnenroede werd op 14 oktober 2014 ingestoken. Voor de begrippen binnen- en buitenroede moeten we kijken naar de askop waar de roeden worden ingestoken, de binnenroede is de roede het dichts bij het molenlijf.

Arie Butterman is in april 2022 na een dienstverband van 50 jaar gestopt als molenaar en het Zaans Bord (papier) wordt nu gemaakt door zijn zoon Ron Butterman (over Arie maakte De Orkaan eerder een film, die is te zien onder de laatste foto).

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2022: Bert Versteeg.

De film van 31 maart 2022. (een maar later werd de molen feestelijk versierd ter ere van Arie).