Het Zaanlands Lyceum, nu aan de Vincent van Goghweg, was ooit de Hogere Burgerschool aan de Westzijde.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart komt uit de privé-verzameling van Orkaan-redacteur Piet Bakker. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag: het lyceum aan de Westzijde.

Het lyceum aan de Westzijde (Zaandam)

In aflevering 84 van de fototijdreis gaan we naar de Westzijde, hoek Ruijterveer in Zaandam waar we op de oude foto de voormalige Hogere Burgerschool (HBS) zien. Het is een zeer oude plek want al op 15 juni 1439 werd er door de Gravin van Holland, Margaretha van Bourgondië, privilege verleend om daar een meelmolen te bouwen.

Dit is ongetwijfeld een standaardmolen geweest. Het was een zogenaamde dwangmolen wat zeggen wil dat de inwoners van Zaandam verplicht waren hier hun graan te laten malen. Eigenaar van de molen was Heer Gerrit van Poelgeest die de molen op 14 februari 1444 verkocht voor 290 gouden Rijnse guldens aan de kerkmeesters van Westzaandam onder voorwaarde dat de molen niet meer als dwangmolen gebruikt werd zodat iedereen zijn graan kon laten malen waar hij wilde. De Rijnse gulden bleef tot het begin van de 17e eeuw de standaard munt waarna de dukaat die rol overnam. In 1572 werd de molen samen met 130 woningen in brand gestoken om zo een vrij schootsveld te creëren.

Zeven jaar lang zou in Zaandam geen meelmolen staan maar in 1579 kreeg molenaar Cornelis Thijsz. vergunning om een nieuwe korenmolen te bouwen en dit werd weer een standaardmolen. Deze molen werd op 9 april 1637 voor F 4800,- verkocht waarna deze in 1639 werd gesloopt, mogelijk omdat de productie te laag was. Na de sloop werd er een nieuwe, grote, hoge achtkantige bovenkruier gebouwd die tot de zomer van 1864 meel zou blijven malen waarna eigenaar Cornelis Prins het lege erf op 24 september 1864  voor F 5300,- aan de gemeente Zaandam verkocht die de plaats had gekozen om er de nieuwe HBS te bouwen.

Het nieuwe schoolgebouw was ontworpen door stadsarchitect Ludovicus Johannes Immink (1822-1869) die ook de architect was van onder andere De Doopgezinde Kerk (Doofpot) in de Oostzijde, de toren van de Oostzijderkerk, het Luthers weeshuis in de Vinkenstraat, de vrijmetselaarsloge aan Dam 2, het woonhuis van Corver van Wessem in de Westzijde, de Synagoge op de Gedempte Gracht en de consistorie van de Bullekerk. Verder was hij betrokken bij de bouw van het gemeentehuis van Wormerveer en bouwde hij scholen in Assendelft en Zaandijk.

De bouwkosten voor de HBS bedroegen F 32.500 (inclusief meubilair) en werd op 10 april 1866 geopend. Het schoolplein en de ingang waren aan de Zaankant. Er waren toen 41 leerlingen, de eerste rector was A. Pelt die in 1911 met pensioen ging.

In de eerste jaren werden er alleen jongens tot de school toegelaten omdat het gemeentebestuur en docenten tegen de komst van meisjes waren omdat ze dachten dat meisjes de lesstof niet aan zouden kunnen en de jongens te veel zouden afleiden, maar in 1876 kwamen er op aandringen van Van Pelt dan toch de eerste drie meisjes naar de school.

Na het pensioen van Van Pelt werd dr. C.L. van den Broek rector, hij zorgde in 1920 voor de omvorming van HBS naar lyceum. De school kreeg een tweejarige onderbouw met de studierichtingen lyceum, de klassieke HBS, de natuurwetenschappelijke HBS en de Hogere Handelsschool.

Omdat de school was verouderd en te klein werd besloten tot de bouw van een nieuw schoolgebouw aan de Vincent van Goghweg in Zaandam. Dit gebouw is ontworpen door stadsarchitect Gerrit Bakker. De eerste paal werd in 1960 geslagen waarna de school in 1963 werd geopend.

Architect Bakker heeft in Zaandam onder andere theater De Speeldoos en een aantal schoolgebouwen ontworpen: onder meer de Wilhelminaschool aan de Kepplerstraat, de Albert Schweitzerschool aan de Wibautstraat, de MAVO Groen van Pinksterer / de Bark aan de Provincialeweg en de Juliana van Stolbergschool aan de Nicolaas Maesstraat.

Na de verhuizing van het lyceum kwam Schuijt Woninginrichting in het pand. De voormalige klaslokalen werden verwijderd en de ingang werd verplaatst naar de Westzijde. Na het vertrek van deze winkel werd het gebouw gesloopt waarna in 1999 het huidige appartementencomplex werd gebouwd. Het appartementencomplex De Ruijterhoek, dat aan de Zaankant staat is een paar jaar ouder en dateert uit 1993.

Op het lyceum wordt lesgegeven op VWO (Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs) en HAVO (Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs). Het woord lyceum is afkomstig van het Griekse Lykeion, dit was een van de drie grote gymnasia buiten de stadspoorten van het oude Athene.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2023: Bert Versteeg. Bronnen: Gemeentearchief Zaanstad, Zaanwiki, Wikipedia, zaanlands.nl.