Nu de plek van de Orkaan-redactie en JOWA, vroeger uitzicht op de ULO-school aan de Hogendijk. Nu de Houthavenkade, destijds gewoon de Havenkade.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart werd ons toegestuurd door Mars Out, samen met een foto van de leerlingen van de ULO die ooit aan de Hogendijk stond. Mars is de partner van Annelies Vollmann:

“in de nalatenschap van de moeder van Annelies vonden wij een schoolfoto uit waarschijnlijk 1940 met alle leerlingen van de ULO aan de Hogedijk. De moeder en tante van Annelies (Barbara en Constanze Vollmann) hebben op die school gezeten tot 1941. Vanaf 1 september 1941 waren Joodse leerlingen namelijk niet meer gewenst op niet-joodse onderwijsinstellingen. Misschien zijn er lezers die er nog hun (over)grootouders in herkennen.”

De foto van N.V. Polygoon is ruim een meter breed. Mars maakte er drie aparte foto’s van (die staan helemaal onder). Maar eerst de foto van het kippebruggetje en de ULO. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie.

Havenkade, Zaandam

Voor de fototijdreis gaan we ditmaal naar de Houthavenkade in Zaandam waar op een steenworpje afstand van het hoofdkwartier van De Orkaan een uniek bruggetje over het Kattegat ligt. Het Kattegat vormde de verbinding tussen de Oude – en Nieuwe Haven, dit waren voornamelijk balkenhavens waar boomstammen werden gewaterd en de naam van dit water is afkomstig van het woord kat, dat smal betekent.

De Oude Haven lag daar waar nu de jachthaven Dukra is en de Nieuwe Haven, die niet verward moet worden met de in 1911 geopende Nieuwe Haven, is gedempt en lag ten zuiden van de Hogendijk in een deel van de Russische Buurt.

Boomstammen moesten voordat ze naar de houtzaagmolens gingen eerst enige tijd, 9 maanden tot enkele jaren, in het water blijven liggen zodat de levenssappen uit het hout trokken waardoor het hout minder scheurde en de planken en balken recht bleven.

De Nieuwe Haven is omstreeks 1650 gegraven omdat de Oude Haven, die wat oostelijker lag, te klein was geworden. Vanaf de Hogendijk liep een pad, in de volksmond het Zwarte Pad genoemd, naar de Hem waaraan onder andere De Hembrug, de Hemspoortunnel en de Hempont hun naam hebben te danken. Later werd dit de Havenkade die overging in de Havenstraat waarna het uiteindelijk Houthavenkade werd.

Deze Hem werd ruwweg begrensd door de Hogendijk in het noorden, de Havenstraat in het oosten, het Noordzeekanaal in het zuiden en de Gerrit Bolkade in het westen. Het Kerkerak, het water langs de Havenstraat, en het Timmerrak, het water langs de Hogendijk maakten deel uit van de oorspronkelijk loop van de Zaan en kwamen als vaarweg te vervallen na de aanleg van het Noordzeekanaal toen de Westerhem werd doorgraven ten gunste van zijkanaal G waardoor het Eiland ontstond en het Kerkerak de haven werd waar de houtschepen van William Pont werden gelost.

Een ‘hem’ is buitendijks land en daarvan waren in de Zaanstreek vele, meestal kleine hemmen maar ook een paar grotere waarvan de Westerhem (het huidige Eiland in de Voorzaan), de Kogerhem en de Hemmes bij ’t Kalf het bekendst zijn.

Na het gereedkomen van het Kattegat, ook omstreeks 1650, is er een brug over dit water gebouwd mogelijk om runmolen De Rietvink te bereiken. Deze molen was gebouwd in 1647 en stond circa 100 meter ten zuiden van het Spiekeroog, de brug naar het Eiland, de windbrief is uitgereikt op 20 januari 1648. Op 27 november 1694 verbrandde de molen maar werd gelijk herbouwd. Op 4 oktober 1796 werd de molen voor Fl. 2300,- verkocht waarna de molen werd afgebroken en in Durgerdam werd herbouwd.

Met een runmolen werd eikenschors gemalen, het hierdoor ontstane product werd run of taan genoemd dat een zeer hoog percentage looi bevatte dat werd gebruikt voor het looien van netten en molenzeilen. De run werd opgelost in water dat in een grote ketel werd gekookt waarna de netten en molenzeilen werden meegekookt. Het resultaat was dat de netten en zeilen beter tegen weersinvloeden konden en dus langer meegingen.

Er was altijd weinig tot geen bebouwing op de Hem maar daar kwam na de inpoldering van de IJpolders en het graven van het Noordzeekanaal verandering in. Eerst kwam de Artillerie Inrichting (1899) gevolgd door de Norit (ca 1915) en Bruynzeel (1920). Ook werd begin 20e eeuw de Havenstraat met de achterliggende straten aangelegd.

Het pad links voor de brug liep naar de houtloodsen van Jacob Boot die ze in 1903 aan William Pont verkocht. Op dit terrein kwam rond 1970 de houthandel van Bentvelzen & Jacobs. De drie witte woningen tegenover De Orkaan zijn in 1895 als kantoor voor Jacob Boot gebouwd.

In de loop van de eeuwen zal de brug meerdere keren vervangen zijn en de huidige kettingbrug kan gebouwd zijn rond 1925, iets wat ik niet zeker weet. De brug kan daarna nog een keer vervangen zijn maar is in ieder geval verbouwd. Op de oude foto zien we de brug nog als kippenbrug, het terrein tussen de Hogendijk en de brug zijn later opgehoogd waardoor de noordelijk oprit min of meer is verdwenen.

Het grote gebouw op de achtergrond van de oude foto is de voormalige ULO school (Uitgebreid Lager Onderwijs) aan de Hogedijk. Deze school is ontstaan rond 1903 aan de Ooievaarstraat en verhuisde omstreeks 1917 naar de Hogendijk. Op 8 april 1944 werd de school getroffen door een bom afkomstig van een in nood verkerende Britse bommenwerper.

Behalve de school werd ook de slagerij van D. Husslage getroffen waarbij het winkelmeisje Geertruida Albertina de Vos om het leven kwam. In 1954 werd er een nieuwe ULO school gebouwd langs de Provincialeweg pal ten noorden van de Hoornse Lijn bij de Vlielandstraat als MAVO de Bark, in hetzelfde gebouw kwam de Groen van Prinstererschool.

In de oude school aan de Hogendijk kwam de Jan Lighthardschool (een lagere school). Omstreeks 1981 is die school gesloopt, op het vrijgekomen terrein kwamen de huidige woningen.

Uiterst rechts op de oude foto, net zichtbaar achter de brugleuning is nog een stukje van de Zaanlandsche Kolenhandel zichtbaar. Tegenwoordig is hier de oud-ijzerhandel van de firma Jowa.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

De ULO

Boven de ULO voor de oorlog, de foto hieronder is na de bomaanslag genomen.

De klassenfoto (in het echt een meter breed) in drie delen:

Foto en tekst 2024: Bert Versteeg. Bronnen: De Orkaan, Gemeentearchief Zaanstad, Zaanwiki, Monumentaal aan de Zaan, Molendatabase. ULO-foto van Mars Out.