Het is dezelfde plek, maar niets herinnert nog naar hoe het ooit was: Zaandam aan het eind van de jaren veertig…

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart van de site van het Gemeentearchief. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: Gedempte Gracht / Rustenburg / ’t Ventje.

Kruising Gedempte Gracht / Rustenburg / ’t Ventje

Op de oude foto uit 1949 zien we het eind van de Gedempte Gracht met haaks daarop het Rustenburg en in het verlengde ’t Ventje. Dit is een vrij oud deel van Zaandam want ’t Ventje, ook Middelven genoemd, kreeg al in 1638 een padreglement. Het Rustenburg kreeg dit reglement in 1656, het Zilverpad (zuidkant Gedempte Gracht) in 1637 en het Geldelozepad (noordkant Gedempte Gracht) ook in 1637.

In een padregelement stonden de rechten en plichten van de bewoners beschreven zoals het onderhoud van het pad, de hoogte van de bruggen over de wegsloten en bepaalde bedrijvigheid zoals leerlooierijen of traankokerijen, werd uitgesloten. Padreglementen werden vaak notarieel vastgelegd en waren uniek in Nederland.

’t Ventje (dat overigens als straatnaam nog steeds bestaat op die plek) lag tussen de Vaart en de huidige Provincialeweg. De naam is afkomstig van het woord ‘ven’ dat veel gebruikt werd voor stukken land. In de Zaanstreek herinneren straatnamen als Kloosterven, Schaarsven en Pauwenven in de Vennenbuurt tussen de DS. Martin Luther Kingweg en De Weer hier nog aan.

Op de achtergrond van de oude foto staat de boerderij van Jacob de Vries die op ’t Ventje stond, en was te bereiken via een fraaie ijzeren boogbrug over de Vaart. Deze boerderij was in 1887 gebouwd en stond op het erf van de in 1872 gesloopte paltrok houtzaagmolen Het Zwarte Schaap. In de Tweede Wereldoorlog was er in deze boerderij een wapenopslag van het Zaanse Verzet. De boerderij werd omstreeks 1963 gesloopt waarna de Gedempte Gracht werd doorgetrokken naar de Provincialeweg.

Het Zwarte Schaap behoorde tot de oudere zaagmolens van de Zaanstreek want al op 10 november 1628 ontving eigenaar Reyer Claesz. de windbrief. In 1653 werd een half part van de molen voor F. 1100,- gekocht door Claes Cornelisz. Haringh. Zes jaar later, op 23 september 1659, werd er nogmaals een windbrief uitgereikt aan Claes Jansz. Schaep, die in 1646 de nabijgelegen paltrok Het Witte Schaap had laten bouwen en hiermee is tevens de naam van de molen verklaard.

Waarom er nog een windbrief werd uitgegeven is onduidelijk, het kan zijn dat de oorspronkelijke windbrief is zoekgeraakt maar er kan ook een nieuwe molen zijn gebouwd hoewel in dat laatste geval meestal de oude windbrief voldeed. Op 6 juli 1834 raakte de molen in brand en werd totaal verwoest. Na de herbouw werd de molen in 1872 afgebroken en herbouwd in Leiden waar hij tot 1915 in bedrijf bleef.

De Vaart is omstreeks 1650 gegraven, had een lengte van ongeveer twee kilometer en verbond de Mallegatsloot via de in 1651 aangelegde Jaap Haversluis met het IJ. Langs deze Vaart werden in de loop der jaren tientallen zaagmolens gebouwd en het water diende vooral voor de aanvoer van boomstammen.

Alles wat we op de oude foto zien is verdwenen. Op het land ten noorden van ’t Ventje kwam begin jaren ’70 de Saentower, aan de zuidkant kwam een parkeergarage en ten westen kwam het in 1981 gebouwde station met winkelcentrum ’t Trefpunt. Ook het noordelijk deel van het Rustenburg (tussen de Rozengracht en de Stationsstraat) met de tussen deze straat en de Vaart gelegen straatjes ( o.a. het Ankersmid, Kegelbaanstraat en Rustenburgerdwarsstraat) zijn in de jaren ’70 verdwenen.

In het kader van Inverdan ging het gebied tussen 2006 en 2013 nogmaals op de schop, het stuk Gedempte Gracht tussen Rustenburg en Provincialeweg, het Trefpunt, de parkeergarage en het grootste deel van het Ankersmidplein verdween. Er kwamen winkels, een bioscoop, woontoren Czaar Peter, het stadhuis en nog een aantal wooncomplexen.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2024: Bert Versteeg. Bronnen: Molendatabase, Zaanwiki, Gemeentearchief Zaanstad, Beeldbank Zaansche Molen.