Geen spoortje meer van de Wormerse gasfabriek te bekennen. Op deze plek kwam het ‘Gasplein’, later het P.E. Kramerplein genoemd, en nog later de P.E. Kramerstraat.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart komt uit een serie oude foto’s die Orkaan-lezer Richard De Boer ons stuurde. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: de gasfabriek van Wormer.

Gasfabriek Wormer

Deze keer voor de Fototijdreis de gasfabriek van Wormer die aan de Dorpsstraat 105 heeft gestaan en vrij kort heeft bestaan. Het verhaal van de gasfabrieken begon in 1783 toen de Leuvense hoogleraar J.P. Minckelers ontdekte dat er uit steenkool gas gewonnen kon worden. Door steenkool zonder toevoeging van zuurstof te verhitten kwam er gas vrij dat werd opgevangen en in eerste instantie werd gebruikt voor de openbare verlichting.

Rond 1800 werd het proces van deze droge distillatie verbeterd door de Engelse natuurkundigen William Murdoch en Samuel Clegg, die het gewonnen gas wisten te ontdoen van verontreinigingen als zwaveldioxyde en teer. Door het reinigen van het gas ontstond een veel betere verbranding en dit gas werd opgeslagen in een gashouder. Samuel Clegg bouwde in 1803 een gasinstallatie in een Londense fabriek voor de verlichting en dit was zo’n succes dat er snel meerdere installaties kwamen.

Op het Europese vaste land was Brussel in 1819 de eerste stad met straatverlichting waarna andere steden snel volgden. In Nederland werd in 1826 in Rotterdam een gasfabriek in gebruik genomen hoewel Amsterdam een jaar eerder al een fabriek had die gas uit raapolie won. Vanaf 1850 verschenen er overal in Nederland gasfabrieken en gashouders. Omdat het gas voornamelijk voor de openbare verlichting werd gebruikt werd daarom lichtgas, later ook stadsgas, genoemd.

Rond 1900 werd er uit 1000 kg steenkool 170 kg gas (ca. 285 m3) gewonnen en bleef er 680 kg cokes, 50 kg steenkoolteer en 100 kg ammoniakgas als restproducten over.

In de Zaanstreek kwamen er gasfabrieken in Zaandam (1860), Wormerveer (1863), Krommenie (1870), Koog aan de Zaan (1910), Wormer (1912) en Oostzaan (1913).

Toen in het laatste kwart van de 19e eeuw de gloeilamp was uitgevonden werden de gaslampen rond 1900 vervangen door elektrische lampen. Het lichtgas werd daarna voornamelijk nog gebruikt voor verwarming en om op te koken. Toen er in 1959 aardgas in het Groningse Slochteren werd gevonden verdwenen de gasfabrieken in rap tempo.

Wormer kreeg vrij laat, in 1885, openbare verlichting. De gasfabriek werd in 1912 gebouwd, de eerste steen werd op 4 mei gelegd door burgemeester D. Kooiman. Deze gasfabriek was aanvankelijk een particuliere fabriek maar de gemeente Wormer nam deze in 1914 over.

De gasfabriek in Wormer is nooit rendabel geweest en in 1929 werd de fabriek overgenomen door Wormerveer waarna de opstallen in 1930 werden geveild en de gashouder gesloopt. Op de fundering van de gashouder kwam een woonhuis en het pleintje voor de gashouder was het Gasplein.

Het woonhuis is inmiddels gesloopt en het plein werd doorgetrokken naar het nieuwe wijkje achter de Dorpsstraat met onder andere de Faunastraat, Florastraat, Roerdompstraat en IJsvogelstraat. De woningen van deze straten zijn gebouwd omstreeks 1972.

Het Gasplein veranderde eerst in het P.E. Kramerplein, dat later de P.E. Kramerstraat werd. Paulus E. Kramer was onderwijzer aan de R.K. Jongensschool in Wormer. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zat hij in het Verzet. Op 21 januari 1944 werd hij gearresteerd waarna hij in diverse kampen in Nederland, Duitsland en tenslotte Polen verbleef. Hij overleed op 15 april 1945 in het kamp Stutthoff dat in het noorden van Polen stond. Paulus Kramer woonde op het Gasplein en zijn huis is gesloopt vanwege de aanleg van het nieuwe buurtje.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Gemeentearchief Zaanstad, Zaanwiki, Wikipedia.