Vandaag een bijzondere aflevering van de Fototijdreis, niet gemaakt door vaste tijdreiziger Bert Versteeg maar door Kees Malingré. Hij dook in de geschiedenis van het Postkantoor op de Dam in Zaandam.
De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…
Postkantoor op de Dam, Zaandam
Bijna door iedereen vergeten: ons horecaplein, het ‘oude’ postkantoor, de voormalige bioscoop, de meeste kroegen; dat was ooit de havenkom van Zaandam. Vlak naast de oorspronkelijke Hogendam was de toegang tot de Zaandamse haven, direct grenzend aan de Voorzaan met z’n scheepswerven. Doorvaren richting het noorden kon echter pas ná de aanleg van een stenen sluis ín die dam. Rond 1900 verloor de havenkom mede daardoor haar functie en werd gedempt. Dat is de start van het verhaal van het verzakkende postkantoor.
Het opwerpen van een dam in een kanaal of rivier was een beproefd middel om je te wapenen tegen overstromingen en om een plek te maken om te wonen en te werken. Hierin was Zaandam niet anders dan steden als Amsterdam, Rotterdam, Edam enz. Maar omdat zo’n dam ook de doorvaart stroomopwaarts onmogelijk maakte, ontstonden bij die ‘versperringen’ als vanzelf havens, ook in het dorp Westzaandam zoals dat deel van de stad nog heette. Om de doorvaart toch mogelijk te maken en om materialen te kunnen doorvoeren naar aanleg van de Hondsbossche zeewering, werd in 1544 een sluis gebouwd: de ‘Hondsbossche sluis’.
Reders en scheepsbouwers hadden echter een probleem: die sluis was te klein voor veel van de te bouwen boten. Zij losten dit op door gezamenlijk een ‘overtoom’ te exploiteren, naast de sluis. Zo’n overtoom was in het kort een verlaging in een dijk of dam waar men schepen met behulp van grote lieren, vet, rondhout enz. ‘eenvoudig’ overheen sleepte. De Zaanse overtoom heette de grootste ter wereld te zijn en lag zo ongeveer bij de huidige Damstraat.
Rond de Dam en Overtoom veranderde veel; de kernen Oost-Zaandam en West-Zaandam werden samengevoegd tot één gemeente en er ontstond meer bedrijvigheid. Zaandam werd een regionaal overslagpunt voor mensen en goederen. Maar als achtereenvolgens het IJ wordt afgesloten door de Oranjesluizen en er naast de bestaande Hondsbossche sluis een forse nieuwe sluis wordt gebouwd, verliest de haven toch haar aantrekkelijkheid voor – de steeds groter wordende – schepen.
Het gemeentebestuur besluit in 1909 de haven te dempen en gunt het werk aan een aannemer uit België. Niet slim is dat men de fout maakt om het slib en de bagger níet eerst te verwijderen van de bodem, maar gewoonweg zand blijft storten totdat de boel is opgehoogd. Maar iedereen is blij met de ruimte die dan beschikbaar komt voor nieuwbouw. Al snel werd een fraai postkantoor ontworpen door Cornelis Peters, die ook het hoofdpostkantoor in Amsterdam mocht ontwerpen.
Tijdens de bouw ervan ontstonden echter al problemen en nog vóór de opening in 1918 moesten er diverse herstelwerkzaamheden plaatsvinden. Het pand zakte als het ware langzaam terug in de haven. Ook de omliggende panden ervoeren problemen door het onjuist dempen van de haven en door het gebruik van te korte heipalen. Al in 1923 besloot men maar tot sloop van het postkantoor en werd opdracht gegeven tot nieuwbouw. Ditmaal werd er voldoende tijd uitgetrokken en werden maar liefst 24 meter lange heipalen gebruikt, uniek voor die jaren.
Zoals op de foto’s te zien is, staat het ‘nieuwe’ postkantoor nog steeds overeind. Na het besluit van de PTT om te stoppen met postkantoren kreeg het gebouw diverse andere bewoners. Momenteel kun je er oosterse gerechten eten en gezellig borrelen op het aangebouwde terras. Op de luchtfoto’s is nog veel meer Zaans schoon te zien, dus blijf deze rubriek volgen.
Bekijk hier alle fototijdreizen.
Foto 2024 en tekst Kees Malingré. Luchtfoto: Aviodrome/Aerocarto Lelystad. Extra informatie en foto’s van Gemeentearchief Zaanstad.
Grandioos gedaan, Kees!
Ik heb nog even een aanvulling.
De Hondsbossche Sluis die tot een paar jaar geleden de Grote Sluis werd genoemd was één van de drie sluisjes die in de Hogedam lagen.
De andere 2 waren de in de 15e eeuw aangelegde Kleine Sluis, ook wel Wormersluis genoemd, en de Duikersluis die in 1611 is aangelegd en tussen 1777 en 1779 werd vernieuwd.
De Hondsbossche Sluis uit 1544 werd in 1722 vernieuwd en wordt tegenwoordig voornamelijk door de pleziervaart gebruikt.
De sluis meet 28m * 5,10 m *2,60 m ( l*b*d)
De overtoom is tussen 1609 en 1718 in gebruik geweest dus voor de aanleg van de huidige Hondsbossche Sluis.
Schepen werden in die tijd voornamelijk op scheepswerven in de Achterzaan gebouwd, over de Dam getrokken waarna de grotere schepen bij scheepswerven aan de Hogedijk werden afgebouwd.
De helling van de overtoom was met lange battings bekleed die met vet waren ingesmeerd.
Er werden touwen aan het schip en aan kaapstanders bevestigd en door aan de kaapstanders te draaien werd het schip langzaam de helling opgetrokken.
Om een schip over te halen waren afhankelijk van de grote van het schip 20 tot 30 man nodig.