De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten en natuur wordt opgeofferd om plaats te maken voor nieuwbouw, stadsvernieuwing en bedrijventerreinen.
De Zaanstreek is de afgelopen decennia – soms zelfs onherkenbaar – veranderd. De Orkaan brengt die verandering in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…
De originele foto’s komen uit twee albums met oude Zaanse foto’s die Zaandammer Henk van Dalen op de kop tikte op een rommelmarkt. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag: molen De Held Jozua in Westerwatering (Zaandam).
De Held Jozua, Zaandam
Paltrok houtzaagmolen De Held Jozua staat aan het Held Jozuapad bij de Houtveldweg en is de enige overgebleven molen in het eens zo molenrijke Westzijderveld. Ooit stonden daar 345 molens, (in heel de Zaanstreek stonden er ruim 1100 waarvan 144 paltrokmolens – zie de reacties voor een aanvulling).
In heel Nederland staan nog vier andere paltrokmolen: De Gekroonde Poelenburg op de Zaanse Schans, De Otter in Amsterdam, De Eenhoorn in Haarlem en Mijn Genoegen die in het Openluchtmuseum in Arnhem staat. De naam van de paltrokmolen is ontleend aan zijn silhouet, dat lijkt op een paltrok, een mouwloze mantel of cape voor mannen, die ooit algemeen gedragen werd.
De windbrief, dat is een soort bouwvergunning, werd op 25 juli 1719 afgegeven voor de ‘balkenzager’. Er waren twee types paltrokken: balkenzagers en wagenschotzagers.
Het waren onderkruiers, dat wil zeggen dat men het hele molenlijf op de wind moest draaien en om de balken de molen in te krijgen werd er een ringsloot om de molen gegraven zodat men altijd het hout met de kraan in de molen kon takelen. In tegenstelling tot bovenkruiers, die omgebouwd konden worden, kon er met de paltrokmolen uitsluitend gezaagd worden waardoor er tijdens de houtcrisis in het midden van de 18e eeuw ongeveer 100 paltrokken verdwenen.
Pieter Boorsma, auteur van het boek Duizend Zaanse Molens schreef dat de molen op 10 juli 1728 werd opgenomen in een assurantiecontract met als eigenaar Gerardus van Aelst, predikant in de Gereformeerde kerke, tot Westsaendam, dit verklaart wellicht de naam van de molen.
De molen verwisselde diverse malen van eigenaar en in de 20e eeuw waren H. Van Doesburgh en later de gebroeders De Boer eigenaar. In 1946 kwam er een mechanische zagerij bij de molen en vanaf 1949 kwam de molen tot stilstand maar de gebroeders De Boer bleven de molen wel behoorlijk onderhouden. Pas in de jaren `70 lukte het Cornelis de Boer niet meer om de molen te onderhouden, maar omdat hij ook geen afstand van de molen wilde doen, raakte de Held, zoals hij meestal werd genoemd, in verval.
In 1987 lukte het de heer J.J. Koeman om de molen van Cornelis de Boer te kopen en in 1994/95 werd het totaal vervallen complex van molen en bijgebouwen gerestaureerd. In de oostelijke schuur kwam een restaurant en tegenwoordig kun je er Aziatisch eten. (Onderaan het artikel de meest recente ontwikkelingen rond de molen)
Bekijk hier alle fototijdreizen.
Foto en tekst 2022: Bert Versteeg.
Deze week werd De Held Jozua door ontwikkelaar Stebru overgedragen aan het bestuur van de gloednieuwe Stichting Paltrok Zaandam.
Ed van Otterdvd maakte dit filmpje van de overdracht.
Leuk al die molen geschiedenis
Alleen al op het Zaaneiland heb ik ooit 15 zaagmolens gevonden, waarbij de zware bovenkruier beter in staat was om het eikenhout vanuit Duitsland (als vlotformatie aangevoerd) te kunnen zagen dan de lichtere Paltrokmolens. De bovenkruier werd dan ook wel balkenzager genoemd en werd veel voor de scheepsbouw gebruikt, die rond het Zaaneiland groots aanwezig was omdat de sluis bij Zaandam min of meer ging storen toen de houten schepen steeds groter werden.
We kennen allemaal wel de eenzame molen De Roode Leeuw op het Eiland, die als allerlaatste verdween, maar nog in de tijd van de fotografie op héél veel foto's te zien is. Op de foto aan de Voorzaan met de houtopslaghallen van William Pont. Op de voorgrond de Prins Hendrikkade.
https://www.facebook.com/groups/zaanseplaatjes/posts/4850317188352734/
De Bakker-2 op de plek waar het William Pontkantoor nu nog (steeds) staat:
https://www.deorkaan.nl/het-eiland-van-herinneringen/
Ik zie nu dat er in de tekst een fout staat, het aantal van 144 paltrokken is het aantal dat alleen in Westzaandam heeft gestaan.
Van de 1100 molens die ooit in de Zaanstreek hebben gestaan waren er 237 paltrokmolens waarvan 144 in Westzaandam, 42 in Oostzaandam, 27 in Westzaan en 16 in Koog aan de Zaan en de overige 8 stonden in de overige Zaanse dorpen.
Behalve de paltrokken stonden er ook nog eens 54 bovenkruier-zaagmolens, 8 wipzaagmolens en 24 zaagmolens waarvan het type onbekend is, dus in totaal 232 zaagmolens in Westzaandam.
Dat er juist in het zuidelijk deel van Westzaandam (het gebied tussen Hogendijk en Papenpadsloot) zoveel zaagmolens stonden komt door de aanwezigheid van o.a. Het IJ, de Wijkermeer en de Haarlemmermeer waardoor de wind ideaal was.
Mijn bron is o.a.het boek 1100 Zaanse Molens van Ron Couwenhoven uit 2015.
Het aantal van 1100 is sinds de uitgave van het boek is inmiddels flink overschreden want de teller staat nu op ruim 1150 molens.
De oorsprong/betekenis van het woord "paltrok" als molennaam ...
Hierbij twee afbeeldingen van het model kledingstuk voor mannen Paltrock of Faltrock, een tijdelijk en algemeen modeverschijnsel van een vouw- of plooirok rond het jaar 1500:
https://www.rdklabor.de/wiki/Faltrock#/media/Datei:06-1419-1.jpg
https://www.rdklabor.de/wiki/Faltrock#/media/Datei:06-1421-1.jpg