“Een deel van Zaandam waar veel is veranderd!” schrijft fotograaf Bert Versteeg. Het uitzicht is onherkenbaar, maar het wapenschild staat nog steeds op z’n plaats, alhoewel het niet hetzelfde schild is.*

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart komt uit de privé-verzameling van Orkaan-redacteur Piet Bakker. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag: De Achterzaan gezien vanaf de Hondsbossche Sluis.

De Achterzaan gezien vanaf de Hondsbossche Sluis

We zien op de oude foto, die gemaakt zal zijn ergens tussen 1930 en 1957 (en verzonden in 1963) onder andere de grote gashouder (gebouwd in 1930) die pal ten westen van de Bernhardbrug stond, de fabrieken van Pieter Schoen en Albert Heijn, de voormalige Jozefschool en het pontje Het Ruyterveer. De Beatrixbrug, geopend in december 1958, is er nog niet.

Op de voorgrond zien we één van de vier wapenstenen die bij de Groote of Hondsbossche Sluis staan. De natuurstenen bekroningen aan de noordkant van de sluis stonden eerst bij de Duikersluis die in 1902 samen met de Kleine Sluis werd gesloopt om de bouw van de Wilhelminasluis mogelijk te maken waarna ze bij de Grote Sluis zijn geplaatst. De stenen zijn rond 1778 gemaakt doorJacob Mattheus Cressant.

Op de oude foto zien we het pontje Het Ruijterveer, dit was een gemeentelijk pontje dat veel werd gebruikt door het personeel van Albert Heijn. Toen de Beatrixbrug in 1958 klaar was wilde de gemeente Zaandam het pontje opheffen maar de exploitatie werd toen door de grootgrutter overgenomen omdat veel personeel met de trein uit o.a. Amsterdam kwam. Station Zaandam lag toen nog achter de Botenmakerstraat en het was nog een aardig stukje lopen van het station naar de fabrieken. Het pontje is begin jaren ’70 opgeheven.

Rechts op beide foto`s de voormalige Katholieke jongensschool (St Jozefschool). De school is in 1921 gebouwd naar een ontwerp van de Zaandammer architect S.B. van Sante (1876-1936), die behalve deze school onder andere de voormalige rijstpellerij De Vrede (1918), St Jozefgesticht (1907), de in 1954 verbrande pakhuizen Nederland en Czaar Peter (1911), woningen aan de Havenstraat, Belgischestraat, Badhuisstraat, Skagerrak en Jan Bouwmeesterstraat (allemaal 1914) heeft ontworpen en de inmiddels gesloopte RK meisjesschool aan de Bloemgracht (1901).

Het gebouw deed dienst als schoolgebouw tot de beginjaren ’80 en in 1986 nam de filmtak van Drieluik, het Zaans Filmhuis, en theatergroep Hollandia (die de naam de Fabriek bedacht) haar intrek in het gebouw dat inmidels eigendom was van de gemeente Zaanstad. Na het vertrek van de theatergroep werd de naam filmtheater De Fabriek en werd het pand in 2005 drastisch verbouwd, zo kwam er een tweede filmzaal en ook horeca. In 2021 is er een derde zaal bijgekomen.

Naast de school zien we op de oude foto de verffabriek van Pieter Schoen, later Sigma Coatings. De geschiedenis van deze verffabriek begon op 29 januari 1725 toen Jan Piersz. Schoen de windbrief kreeg voor verfmolen De Gekroonde Schoen. Het bedrijf zou in de loop der jaren worden uitgebreid met nog vier verfmolens en in 1888 bouwde Simon Schoen achter zijn huis op Oostzijde 39 pakhuis De Villa waar hij verfstoffen ging verkopen. In 1896 werd de Villa gesloopt en kwam er het stenen pakhuis De Lelie voor in de plaats dat in 1898 door brand werd verwoest maar werd herbouwd.

Kort daarna ging men over tot de productie van plamuur en stopverf en in 1905 kwam men met de gerede verven, dit was kant en klare verf. Voor die tijd maakten schilders zelf hun verf door kleurstoffen met lijnolie te mengen. In 1913 werd het bedrijf weer door brand getroffen en de Lelie werd weer herbouwd en het complex werd uitgebreid met de pakhuizen De Regenboog, Albino en de Moor waarna in 1929 een vijf verdiepingen tellend fabriekspand werd gebouwd. Het bedrijf werd in 1969 overgenomen door het Belgische Petrofina waarna in 1972 de naam werd gewijzigd in Sigma Coatings. Begin jaren ’90 verhuisde het bedrijf naar Amsterdam waarna de oude fabriek werd gesloopt waarna er appartementencomplexen op het vrijgekomen terrein werden gebouwd.

Naast Pieter Schoen de fabrieken van Albert Heijn. In 1911 kocht Albert Heijn een groot terrein op Oostzijde 51 waar hij een koffiebranderij begon en ook koekjes ging bakken waaruit de koekfabriek zou ontstaan. De koekfabriek de koffiebranderij en de in 1912 begonnen productie van suikerwerk vormden de basis voor het latere Marvelo.

Het bedrijf groeide gestaag en zou uiteindelijk een vloeroppervlakte van 40.000 m2. In 1920 werd naast het bestaande gebouw begonnen met de bouw van een nieuw pand waarin de pindabranderij, thee- en wijnafdeling kwamen. Een paar jaar later, in 1925 kwam de chocolade- en cacaofabriek, in 1931 de biscuitbakkerij, in 1934 de beschuitbakkerij en in 1938 de vermicelli-, macaroni- en spaghettifabriek.

In de jaren ’50 kwamen de eerste supermarkten en kwam er een speciale verpakkingsafdeling en in de loop der jaren kwamen er meer produkten. De fabrieken in de Oostzijde werden uiteindelijk te klein en de koekproduktie werd naar Tilburg overgebracht. Uiteindelijk zou er een compleet nieuwe fabriek worden gebouwd in Westerspoor die in juni 1993 werd geopend. De oude fabrieken werden gesloopt waarna er de grote appartementencomplexen werden gebouwd.

In het midden van de oude foto zien we de grootste van de drie gashouders van de gasfabriek. Deze fabriek stond in de Westzijde pal ten zuiden van de huidige Prins Bernhardbrug en hier werd uit cokes stads-of lichtgas gewonnen. In 1859 werd de fabriek gebouwd die tot 1890 in bedrijf bleef toen de fabriek eigendom werd van de gemeente Zaandam.

Er was veel achterstallig onderhoud en het was economisch voordeliger een nieuwe fabriek te bouwen. De fabriek zou tot 1955 koolgas produceren waarna men overstapte op watergas. Vanwege de komst van het aardgas werd de productie in 1970 gestaakt en de fabriek werd gesloopt. Nadat het oude gasfabriekterrein jarenlang braak heeft gelegen werd het gesaneerd en werden er woningen gebouwd.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

* Zoals Bas Sommeijer in de reacties schrijft: het is niet hetzelfde wapenschild.

Foto en tekst 2023: Bert Versteeg. Bronnen: Gemeentearchief Zaanstad, 1100 Zaanse Molens, Wikipedia, Zaanwiki, Website van De Fabriek, Website Albert Heijn erfgoed,