De Sluis is er nog steeds, maar de omgeving is veranderd; er werd gesloopt en bijgebouwd.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart komt uit de privé-verzameling van Orkaan-redacteur Piet Bakker. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag: de Groote Sluis met de Accijnshuisjes en het voormalige hotel Suisse in Zaandam.

Groote Sluis met Accijnshuisjes en hotel Suisse

Bij het sluizencomplex in Zaandam zien we de plek waaraan Zaandam haar naam te danken heeft, de Hogedam. Op de oude foto zien we tussen de accijnshuisjes de Groote Sluis met links daarvan het huidige pand Dam 2. Op de plek waar de oude foto is genomen staat tegenwoordig het Zaangemaal waardoor de recente foto van iets dichterbij is genomen.

Wanneer de Hogedam precies is aangelegd, is niet helemaal bekend maar het moet rond 1300 zijn geweest. Het is zeker dat deze dam al in 1314 bestond.

De Hogedam was een zeewering en vormde de verbinding tussen de Hogendijk en de Zuiddijk en diende om het achterland te beschermen tegen het hoge water van het IJ en de Zuiderzee waarmee de Zaan in verbinding stond. Dit achterland, het Westzijder- en Oostzijderveld, werd op haar beurt weer door lage dijken beschermd tegen het Zaanwater.

Tot het dijkenstelsel behoorde ook de in 1357 aangelegde Nieuwedam die bij Busch en Dam het Kromme IJ afsloot. Het Kromme IJ was een uitloper van Het IJ en het Wijkermeer en door de aanleg van de Dam voorkwam men verdere afkalving van het land zodat het IJ in het noorden geen verbinding met de Zaan kon krijgen.

In de Hogedam werden twee sluisjes aangelegd, het westelijke sluisje, de Westzanersluis, die voor het eerst in een akte uit 1430 word vermeld, werd aangelegd door de Banne van Westzanen. Het oostelijke sluisje dat ook wel Kleine Sluis of Wormersluis werd genoemd, is gebouwd op kosten van de Banne van Oostzanen en de Banne van Wormer en Jisp. In 1544 werd de houten Westzanersluis vervangen door een grotere stenen sluis.

Doordat veel scheepswerven in de Achterzaan lagen en de schepen steeds groter werden, werd de nieuwe sluis te klein. Daarom werd ten westen van de sluis, ongeveer ter hoogte van de huidige Damstraat, in 1608 een overtoom aangelegd waar schepen over de dam werden getrokken. Deze overtoom was in 1718 ook te klein geworden waarna deze is gesloopt.

Vanwege de moeilijkheden om de schepen van de Achter- naar de Voorzaan te krijgen, verplaatste de Zaanse scheepsbouw zich naar de Voorzaan waar langs de Hogendijk scheepswerven kwamen. In 1722 werd de sluis uit 1544 vervangen door de huidige Groote of Hondsbossche Sluis.

In 1611 werd er ten oosten van de Kleine Sluis nog een derde sluis aangelegd, De Duikersluis, die uitsluitend was bedoeld om overtollig water van de Zaan af te voeren naar het IJ. Deze sluis die ook wel Beemstersluis werd genoemd was noodzakelijk geworden na de drooglegging van de Beemster waardoor het Noord-Hollandse boezemwater werd verkleind en het waterpeil steeg. Het IJ had ook te maken met eb en vloed waardoor er alleen bij laag water overtollig water gespuid kon worden. De Kleine Sluis en de Duikersluis werden in 1902 gesloopt om de aanleg van de Wilhelminasluis mogelijk te maken.

Aan weerszijden van de Groote Sluis staan de in het begin van de 18e eeuw gebouwde Accijnshuisjes. Hier werden steekproefsgewijs ladingen van schepen gecontroleerd en werd accijns geheven, de Voorzaan stond tenslotte via het IJ en de Zuiderzee in verbinding met de Noordzee. Sinds de Franse tijd was één huisje douanekantoor en het andere sluiswachterswoning. Tijdens de herinrichting van de Hogedam in 1960 zijn de huisjes gerestaureerd en werden als woonruimte in gebruik genomen.

Het grote gebouw links op de achtergrond is het huidige pand Dam 2, in 1858 gebouwd naar een ontwerp van stadsarchitect Lodovicus Johannes Immink. Deze stadsarchitect is ook de ontwerper van onder andere de voormalige HBS in de Westzijde, de Doopsgezinde Vermaning (Doofpot) op Oostzijde 86, de voormalige synagoge op de Gedempte Gracht en de voormalige villa van houthandelaar Cornelis van Wessem op Westzijde 39.

In het pand kwam de in 1817 opgerichte Vrijmetselaarsloge Anna Paulowna die in 1883 zou verhuizen naar een nieuw gebouw op Stationsstraat 61. Na het vertrek van de Vrijmetselaarsloge werd het gebouw Hotel-Restaurant Suisse. Het pand heeft ook jarenlang gediend als kantoor voor de Dienst Gemeentewerken van Zaandam en later Zaanstad. In 1987 kwam Dam 2 op de gemeentelijke monumentenlijst.

Na het vertrek van de Dienst Gemeentewerken kwam er weer horeca in het gebouw. Achteréénvolgens vestigden zich Sarah Artisan, Humpries en Gewóón Lekker hier. Na de sluiting van Gewóón Lekker in 2021 staat het 854 m2 grote pand te huur.

Rechts op de oude foto zien we de bebouwing van het Sluiseiland waar onder andere Hotel De Zon en de drankenhandel van Ebmeijer waren gevestigd. Later zat in het rechterpand café Bak waar in de jaren ’50 Hengelosche Bieren’ werden geadverteerd, later stond er ‘Amstel Bieren’. In de jaren ’60 is deze bebouwing gesloopt en kwam hier het inlaatkanaal van het in 1966 in gebruik genomen Zaangemaal.

Uiterst rechts op de recente foto staat een roestkleurig bouwwerk, ’t Sloishois genaamd, in 2016 gebouwd door het bedrijf van Jan Willem Kaaijk (ontwerp studio Kramer) dat dient als onderkomen voor de vrijwillige sluiswachters die de Hondsbosche Sluis bedienen.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2024: Bert Versteeg. Bronnen: Zaanwiki, GAZ, De Orkaan, Wikipedia.