Op 1 maart 1945 om kwart over vijf ’s middags werd in de Burgemeester Ter Laanstraat in Zaandam Willem Ehlardt neergeschoten. De 39-jarige Ehlhardt was NBS’er en chef van de waterpolitie in Zaandam.
Deze NSB’er had in de hongerwinter onder meer voedselschepen tegengehouden, en toen hij na waarschuwingen van het verzet niet ophield met collaboratie besloot het verzet hem te liquideren. Ehlhardt raakte zwaar gewond en overleed later die avond. De gevolgen bleven niet uit.
Als vergelding voor de liquidatie haalden de Duitsers vijf Alkmaarse Todeskandidaten uit het Huis van Bewaring aan de Amsterdamse Weterschans. De verzetsmannen werden op 10 maart per vrachtauto naar Zaandam vervoerd. Ze werd uitgeladen aan de Oostzijde, in de buurt van Bernhardbrug, die toen Troelstrabrug heette – de Duitsers hadden namen van leden van het koninklijk huis verboden, een socialistische voorman als naamgever was kennelijk wel toegestaan.
Op de site Zaanstreek 4045 zijn de lugubere details van de fusillade na te lezen, zo ontdekte één van de leden van het vuurpeloton, Bernardus Swagers, onder de ‘veroordeelden’ zijn eigen zwager Jan van Roon.
Jannie van Dongen was 9 jaar in 1945, en liep daar toevallig op die 10e maart langs met haar moeder:
Wij liepen met z’n viertjes, mijn moeder had de kinderwagen met twee kinderen, ik ernaast. Opeens moesten wij stoppen. Er werden vijf mannen uit een auto gegooid, op een rijtje gezet, er kwam een koppel mannen met geweren, die gingen ervoor staan en schoten ze dood. Ze vielen één voor één om. Ik herinner het me als één grote foto van vijf mannen die in een waaiervorm in het gras liggen.
Op de plek van de fusillade, vlakbij de Bernhardbrug, is nu een monument. Maar dat monument is een keer verplaatst en ook toen ook aangepast. Op foto rechts is het monument te zien dat op 4 mei 1948 door wethouder Marcus Plooijer werd onthuld (klik op foto voor een grotere versie).
Goed te zien is hoe landelijk het gebied bij de Oostzijde nog nog was. Het monument stond destijd bij het huis De Skeve Skans. De namen van de doodgeschoten Alkmaarders – G.H. Gevat, A.J. v.d. Kamer, J.P.J. van Roon, R. Rempt en W. Zwart – waren in de steen gebeiteld.
Bij het gemeentearchief Zaanstad zijn nog meer foto’s van de onthulling te zien.
Bij een latere verplaatsing – naar de andere kant van de brug – werd het monument vernieuwd. De wit-stenen constructie uit 1948 werd vervangen door een gladde zwartmarmeren gedenksteen. Deze staat nog steeds naast de (nieuwe) Bernhardbrug.
Maar de witte steen uit 1948 was toch niet het eerste gedenkteken voor de vijf gefusilleerde Alkmaarders.
Bij het gemeentearchief Zaanstad meldde zich Ton Neelen die de onderstaande foto aantrof tussen de spullen van zijn onlangs overleden moeder, mevrouw Dora Neelen-Vlootman. Haar vader, Ton’s grootvader dus, Anthonius Vlootman, woonde aan de Oostzijde 223 tegenover de plek van de fusillade (vlakbij het huis de Skeve Skans) waar nu de Bernhardbrug is.
Hij was één van de eerste mensen die een eigen camera had en maakte toen al foto’s. Mevrouw Neelen-Vlootman heeft vlak na de bevrijding nog gecollecteerd om het monument te kunnen financieren.
Op de foto is een geïmproviseerd monument te zien dat al in de winter van 1945 aan de Oostzijde is geplaatst ter hoogte van de Bernhardbrug.
De foto is geschonken aan de Stichting Monumenten Spreken en het Gemeentearchief Zaanstad.
Mensen die ook historische foto’s of ander beeldmateriaal uit de oorlogsperiode hebben zijn van harte welkom bij het gemeentearchief Zaanstad.
Bronnen: Gemeentearchief, Oneindig Noordholland, Korte Metten (boek Erik Schaap), Stichting Monumenten Spreken, Zaanstreek 4045, en Stedelijk 4 en 5 mei comité Zaanstad.
