De trein vertrok op 4 mei 1943 uit kamp Westerbork en stopte drie dagen later op het perron van Sobibor. De bloemen bloeiden en er klonk muziek.

1187 mensen kregen een handdoekje en een stuk zeep. Ze dachten dat ze moesten douchen. Na 400 meter werden de mannen gescheiden. Daarna de vrouwen en de kinderen. De Duitsers noemden de weg naar de gaskamers de Himmelfahrtstrasse.

Door Jaap de Jong

Hier eindigde het leven van Elsie Smit, een joods meisje uit Zaandam, veertien jaar oud. Ze was een klasgenootje van Jan Hof. Hij spant zich nu in om in het Herinneringscentrum Kamp Westerbork een monument voor Elsje Smit te krijgen. Als blijvende herinnering aan alle joodse kinderen die zijn vermoord.

Jan Hof is 89 jaar en nog steeds actief als journalist. Samen met zijn vrouw Leni maakt hij het Asser Journaal, een nieuwswebsite die het nieuws in en over de Drentse hoofdstad kritisch en soms diepgravend volgt. Hij schreef met veel kennis van zaken een tiental boeken over de Tweede Wereldoorlog en het verzet. Hij was bezig met onderzoek naar het verzet in de Achterhoek toen hij zich opeens afvroeg hoe het Elsie Smit was vergaan. Hij hoorde weer haar heldere stem en schaterlach. “Het was een spring-in-het-veld dat mij op het schoolplein altijd uitdaagde om tikkertje met haar te spelen. Ik zal aan haar gedacht hebben, omdat zij op mij viel en ik haar ook graag mocht. Vanaf dat moment is haar stem gaan leven en blijven leven”

Reis naar de dood
Elsje – zoals ze officieel heette – ging in 1935 naar School 10 aan de Stationsstraat in Zaandam. Naar de eerste klas van juf Mars. Jan Hof was een van de andere veertig leerlingen. Haar vader was opkoper en voddenboer. Het gezin bestond uit vader, moeder en acht kinderen die alle in 1943 in Sobibor zijn omgekomen. De enige herinnering aan Elsie Smit zijn twee schoolfoto’s. Op een ervan zit zij op de eerste rij met haar handen voor haar ogen als bescherming tegen de zon. “Meer is er niet. Het gezin was te arm om foto’s te laten maken,” veronderstelt Jan Hof.
Het lot van Elsie hield hem zo bezig dat hij contact heeft opgenomen met het Herinneringscentrum Kamp Westerbork dat snel uitsluitsel kon geven over het lot van de familie Smit. Op 4 mei 1943 vertrokken uit Westerbork. In een van de 38 treinen die een vierdaagse reis naar de dood maakten.

Rol voor Zaanstad
Jan Hof behoort tot het slag journalisten dat een geheugen als een ijzeren pot heeft en dat vol verhalen en memorabele ervaringen zit. Geef hem het woord en hij geeft het niet gauw meer terug. Elke reactie op een vraag heeft wel een haakje naar een nieuw verhaal. Maar als hij het verhaal van Elsie vertelt en zich de schooljaren in Zaandam herinnert dan schiet hij vol. Hij wil iets terug doen voor het meisje dat hij zich nog haarscherp herinnert, maar dat lange tijd uit zijn herinneringen is gewist.
Hij gaat overleggen met de directie van het herinneringscentrum in Westerbork om een monument te realiseren. Hij gaat op zoek naar een kunstenaar die het monument vorm zou kunnen geven. En hij heeft contact gezocht met Monumenten Spreken en het Joods Monument Zaanstreek om te kijken of Zaanstad een rol zou kunnen vervullen in het herinneringsmonument. “Want daar heeft haar korte leven zich afgespeeld.” Zaandam was de eerste stad in Nederland die volledig jodenvrij was.

Verwaarloosd stationnetje
In 2002 heeft Jan Hof tijdens een rondreis door de Baltische staten samen met zijn vrouw een bezoek gebracht aan Sobibor, een dorp in het oosten van Polen. Een hel op aarde voor 250.000 joden, onder wie 34.000 uit Nederland. Een gedenkmuur en een gebouw met foto’s en een maquette herinneren aan het gruwelijke verleden. Op plaquettes staan de aankomst van de treinen vermeld en de precieze aantallen mensen. Voor Elsie en haar familie was dat: Aankomst 7 mei. Aantal 1187.
“Van het hele kamp is niets meer over,” schrijf Jan Hof in het Asser Journaal. “Alleen dat verlaten en verwaarloosde stationnetje en de vier spoorbanen bestaan nog. Het was er stil, heel stil. Nu geen trein die daar stopte, geen fel geschreeuw, geen grauw Befehl. Geen stemmen van moeders, gekweld door de zorg om hun kinderen die, in de massa verdrukt, uit het zich verdwenen.”

Foto: Elsie Smit zit op de voorste rijd, als tweede van links. Jan Hof staat linksboven