Er loopt een muzikaal stippellijntje tussen Zaandam en Dersim, een bergachtig gebied in het oosten van Turkije. Het is het stippellijntje van Meral Polat, de in Zaandam geboren en getogen actrice (bekend van onder veel meer De Luizenmoeder), die ook nog eens een geweldige zangeres is.

Door: Rob Vreeken

In april maakte Meral met het naar haar genoemde trio een reis naar de regio Dersim, zoals de Koerden het gebied noemen (de officiële Turkse naam is Tunceli). Zij dat deed om haar band te verdiepen met de bijzondere cultuur van het bijzondere gebied waar haar ouders vandaan komen, maar het was ook een muzikale onderneming. Ze wilde de inwoners van Dersim laten kennismaken met de muziek van het Meral Polat Trio, en ze zocht met haar twee bandleden inspiratie voor hun muzikale project.

Het resultaat daarvan is zondagavond 17 juli te horen in het Bimhuis in Amsterdam.

Ik had het voorrecht de reis naar Dersim mee te beleven, als verslaggever van de Volkskrant. Het verhaal stond gisteren in de krant.

Het is een verhaal over Meral Polat en haar twee Amerikaans-Nederlandse muzikanten met voetsporen in de jazz, drummer Frank Rosaly en de in Zaandam woonachtige gitarist/organist Chris Doyle.

Maar het is ook een verhaal over de Koerdische alevieten, de bijzonderste bevolkingsgroep van Turkije. Alevieten vormen naar schatting (officiële cijfers zijn er niet) 15 procent van de Turkse bevolking. Alevitisme is een cultuur of een religie, dat weten de alevieten vaak zelf ook niet zo goed. Er is een band met de islam, maar ook over hoe dat precies zit verschillen de meningen.

Onderling kun je de alevieten weer onderverdelen. Er zijn etnisch-Turkse alevieten en Koerdische alevieten, en zelfs een bescheiden groep Turks-Arabische alevieten (alawieten, heten die eigenlijk).

De Koerdische alevieten, waartoe Merals familie behoort, wonen van oudsher vooral in de Oost-Turkse provincie Tunceli, met de gelijknamige hoofdstad. Koerden noemen Tunceli Dersim, dus die naam heb ik in mijn verhaal ook aangehouden.

Toen Kemal Atatürk honderd jaar geleden de Turkse natie aaneen smeedde, waren de Koerdische alevieten de laatsten die zich daartegen bleven verzetten. Een Asterixdorp, maar dan zonder toverdrank: in 1938 werd het verzet gebroken tijdens de ‘Dersim-opstand’, een soort kleine genocide door het Turkse leger die aan 13 duizend mensen het leven kostte, of misschien wel twee keer zoveel.

Verhalen als deze over de geschiedenis van de Koerdische alevieten kreeg Meral Polat van jongs af aan mee. Zij groeide op in Zaandam (eerst acht jaar in Poelenburg, daarna aan de Statenhoek), als dochter van ouders die als arbeidsmigranten uit Dersim naar Nederland waren gekomen.

Haar vader, Ali Ihsan Polat, was een cultureel begaafd persoon. Hij maakte muziek (op de saz) en schreef gedichten. Pas na zijn overlijden, in november 2020, ontdekte Meral dat hij veel meer gedichten had geschreven dan waarvan ze weet had. Schriften vol. Een aantal van deze teksten heeft ze samen met Frank Rosaly en Chris Doyle op muziek gezet. Het vormt de kern van het concert zondag in het Bimhuis. (De tekst gaat na het filmpje door)

De teksten van haar vader zijn vervlochten met de vragen waarmee Meral op missie ging naar Dersim. Het was deels een persoonlijke, spirituele speurtocht. Wie ben ik? Wat is mijn bron, als mens? Wat is onze bron, als mensen? Hoe verhoud ik me tot het universum, tot de natuur? Maar het was ook een zoektocht naar de Koerdisch-alevitische identiteit. Wat betekent het om Dersimi te zijn?

De gebeurtenissen van 1938 spelen daarin een belangrijke rol. Het is eigenlijk de vraag van een hele generatie Koerdische alevieten: wat doet genocide met de nabestaanden? ‘Wat doet het met je als mens als je je taal niet mag spreken, je religie niet mag uiten?’, zegt Meral in de reportage in de krant. ‘Mijn opa en oma konden buiten Dersim niet zijn wie ze waren, dat was gevaarlijk. Mijn vader woonde in een alevitisch dorp in een Turks district. Op weg naar school in een van de Turkse dorpen werd hij vaak in elkaar geslagen.’

‘Wat doet dat met mij, als Hollandse, Zaanse, Amsterdamse meid? Welke waarheid neem je over jezelf aan? Schept het een diep geworteld wantrouwen? Een minderwaardigheidsgevoel? Aangeboren opstandigheid? Vergelijk het met de Joden, de derde generatie. Hoe sta je in het leven als waar je loopt al honderden jaren niet je plek is?’ En dan, na een stilte: ‘Het maakt me ook gelukkig dit te delen met Frank en Chris. Zij laten het mij meer van buiten zien.’

De geschiedenis heeft de Koerdische alevieten tot een uitzonderlijke bevolkingsgroep gemaakt. Ze zijn seculier, links en opstandig. Tunceli is de enige stad in Turkije met een communistische burgemeester. In geen bevolkingsgroep in Turkije zijn vrouwen zo geëmancipeerd als bij de Koerdische alevieten.

Maar ze zijn ook zeer verbonden met de natuur, het ecologisch bewustzijn is sterk ontwikkeld. Berggeiten, bomen, rotsen en rivieren worden vereerd. Heel vaak zag ik tijdens mijn reizen naar Dersim mensen een kaarsje van bijenwas aansteken bij een rots of een ander heilig object. Dan gingen ze even op de knieën en prevelden een gebed.

Tot de dag van vandaag hebben alevieten in Turkije last van achterstelling en discriminatie. De staat weigert nog altijd het alevitisme als aparte geloofsrichting te erkennen. (Tja, etnisch profileren en wantrouwen jegens andere bevolkingsgroepen zijn wijdverbreid in Turkije, daar kunnen Hollandse kaaskoppen nog een puntje aan zuigen. Als correspondent in Turkije, woonachtig in Istanbul, hoor ik daar vaak genoeg verhalen over.)

Doordat alevieten alleen op eigen kracht maatschappelijk succes kunnen boeken (alle old boys networks zijn voor ze afgesloten), zijn ze sterk gericht op leren en studeren. De provincie Dersim is het gebied in Turkije met de beste onderwijsresultaten.

Ook in de diaspora blijkt dat. Doordat ze seculiere buitenbeentjes zijn, verloopt de integratie van de alevieten in Nederland soepel. Opmerkelijk veel Turken in de Nederlandse politiek hebben hun familiegeschiedenis in de regio Tunceli. Minister van Justitie Dilan Yesilgöz-Segerius (ooit begonnen bij SP en GroenLinks), de van Volt afgescheiden Nilüfer Gündogan, oud-SP-Kamerlid Sadet Karabulut: hun ouders kwamen allemaal uit dit piepkleine stukje Turkije.

Songül Mutluer, PvdA-Kamerlid en oud-wethouder van Zaanstad, is van alawitische afkomst (Turks-Arabische alevieten). Eylem Köseoglu, voorzitter van de PvdA-fractie in de gemeenteraad van Zaanstad, komt uit een familie van Turkse alevieten met hun wortels in Erzincan, een stad die grenst aan de provincie Tunceli.
 
Veelzeggend is ook dat de opsomming vrouwelijk is. En o ja, toen Dilan Yesilgöz minister van Justitie werd, schreven sommige (uiteraard anonieme) reaguurders op Twitter dat ‘de lange arm van Erdogan’ nu reikte tot in het kabinet. Groter onzin is niet denkbaar.

Maar met dat soort beslommeringen was Meral Polat niet bezig, toen zij op vrijdag 8 april de besneeuwde berg op liep naar Büyük Çesme, een voor alevieten heilige bron. Het heilige bergwater stroomt er onophoudelijk uit twaalf twaalf kranen op een halfrond muurtje.

‘Als kind ben ik hier in de zomervakanties vaak geweest’, zei Meral. ‘Mijn moeder Aynur kwam uit het dorp hier beneden, Pindige. Ze vulde flesjes met water, voor thuis. Dan kregen mijn broertje Vural en ik dat te drinken vóór een proefwerk. Vural nam het met tegenzin, ik dronk het gewoon op.’

Het droomhuisje van Büyük Çesme was bedekt met sneeuw, daar konden Meral en haar muzikanten niet in. Nabij heiligdommen gedroomde dromen zijn belangrijk voor alevieten, ze geven vingerwijzingen voor de toekomst. Meral ging daarom maar bij de fontein zitten, de ogen gesloten. Toen vulde ze een flesje met water, voor haar moeder in Zaandam.

De foto boven is een screenshot uit het filmpje.