D66-wethouder Dick Emmer maakt de vier jaar niet vol. Per 1 september wordt hij gemeentesecretaris in Hilversum.

Voor hij in 2014 wethouder werd, was hij gemeentesecretaris in Velsen. Daarvoor werkte hij in Purmerend (2007-2010) en Zaanstad (1990-2017) en was hij vier jaar freelance journalist bij het Noordhollands Dagblad (De Zaanlander).

En hij was… actievoerder. Samen met Martin Bosma (nu PVV) en Jan Kees Emmer (ex-Telegraaf) trokken ze ten strijde tegen ‘de elite’.

Door Co Rol

Dertig jaar geleden beijverde een Zaanse stichting zich voor de terugkeer van het beeld De Houtwerker naar Zaandam. Voorzitter van die stichting was Martin Bosma (thans tweede man van de PVV) en het secretariaat berustte bij Jan-Kees Emmer (tot vorig jaar adjunct-hoofdredacteur van De Telegraaf). Na iets meer dan vier maanden moesten ze de strijd staken.

Het Houtwerkercomité, zoals de werkgroep zich aanvankelijk noemde, hield een eerste bijeenkomst op 25 november 1986. Aanleiding was een artikel in het jubileumnummer van het honderdjarige dagblad De Zaanlander. De vroegere redactiechef Jan Prins had in die speciale krant beschreven wat hij zich van de affaire-Miletic uit de jaren zestig herinnerde (zie kader onderaan). In de jaren dat die zaak speelde, waren de ‘jonge honden’ op de redactie van De Zaanlander, Jan-Kees Emmer en Martin Bosma, nog niet geboren. Het verhaal van Prins maakte zoveel indruk op hen dat ze het de ‘hoogste tijd’ vonden om een poging te ondernemen het beeld naar Zaandam terug te halen. Om het de plek te geven waar het ooit voor bedoeld was: de Beatrixbrug.

Ralph Pans

Begin december bezochten Bosma, Emmer en het nieuw toegetreden comitélid Erwin Olij (tegenwoordig schrijver van computerboeken) het echtpaar Miletic. Aan het eind van die maand (en van het jaar) werd duidelijk dat de kunstenaar en zijn vrouw geld wilden zien. Niet zo gek, want de gemeente Zaandam had destijds geen cent voor het beeld betaald. Het comité besloot dat 15.000 gulden de limiet moest zijn. Begin januari werd echter berekend dat wanneer iedereen zou krijgen waar hij recht op had (kunstenaar, bronsgieter, sokkelbouwer) er toch minimaal 75.000 gulden nodig zou zijn.

Eind januari 1987 werd het comité officieel stichting De Houtwerker. Bestuursleden waren Bosma, Emmer en Olij. Een aantal andere ‘Zaanlanderianen’ waren ‘gewoon’ lid. Op 28 januari had genoemd driemanschap een eerste gesprek met wethouder Ralph Pans. Tijdens dat gesprek liet Pans zich zeer negatief uit over het streven van de stichting, terwijl hij ‘en passant’ onthulde dat de gemeente in het geheim een andere kunstenaar opdracht had gegeven een alternatief beeld voor de Beatrixbrug te ontwerpen. Ook zei de wethouder dat hij de Houtwerker een ‘uitermate lelijk ding’ vond. En dat hij verwachtte dat de zaak net als in 1962 een ‘affaire’ zou opleveren.

Op 9 februari stuurde voorzitter Bosma de leden van de stichting een brief, waarin hij na de aanhef ‘Kameraden’ vertelde dat er op de twintigste van die maand een persconferentie zou plaatsvinden. Daarna zou de Zaanse bevolking te maken (moeten) krijgen met een waar bombardement aan ludieke acties, opdat de Houtwerker in de Zaanstreek opnieuw het gesprek van de dag kon worden.

Dick Emmer

Tijdens de vergadering van de stichting op 7 maart trad een nieuw lid toe: Dick Emmer (tegenwoordig cultuurwethouder van Zaanstad). Ook deze Emmer, een neef van Jan-Kees, was in die dagen medewerker van De Zaanlander. Verheugd constateerden de aanwezige leden dat de stichting door de grote aandacht in de media een droomstart had gehad. Lang werd stilgestaan bij de mogelijkheid in de eigen krant een foto te plaatsen die op slinkse wijze was genomen van ‘De Vuurtoren’, het ‘belachelijke’ beeld dat de gemeente, als een soort tegenzet, had laten ontwerpen voor de Beatrixbrug.

Op 18 maart boog de gemeentelijke adviescommissie beeldende kunst zich, onder voorzitterschap van cultuurwethouder A. Brinkman, over de kwestie. Dat gebeurde niet dan nadat de stichting haar een informatiemap had toegestuurd, met daarin onder meer de opmerking dat De Houtwerker de discussie mooi of lelijk inmiddels al lang voorbij was.

Op 25 maart stuurde voorzitter Bosma het college van B en W een emotionele brief , waarin hij nog eens de argumenten vóór het beeld op een rijtje zette. In de dagen daarna ontwikkelde de zaak zich niet gunstig. De gemeentelijke adviescommissie oordeelde negatief en de gemeenteraad leek zich achter dat advies te gaan opstellen.

Henny Huisman

Positief was dat een comité van aanbeveling zich wél achter de stichting opstelde. Leden van dat ad-hocgezelschap waren deken Jan Broersen, directeur Ruud Raaijmakers van theater De Speeldoos, commissaris van politie A. Prakken, voetbalinternational John Rep (Ajax), VVV-directeur Cees Koppenol, zangeres Margriet Eshuijs, rechter J. Abspoel, oer-Zaankanter Klaas Woudt en tv-ster Henny Huisman.

Op 30 maart oordeelde de adviescommissie beeldende kunst over de Houtwerker dat ‘dient te worden gesproken van een volstrekt onvoldoende materiaalbehandeling’ en dat ‘het object niet voldoet aan de artistieke kwaliteit die aan een realistisch bedoeld beeld moet worden gesteld.’

“Ten hemel schreiend”

Op dat moment had het er dus al alle schijn van dat de Houtwerker het niet zou halen. Nadat op 9 april in de gemeenteraad was geopperd het beeld niet op de Beatrixbrug maar ‘ergens anders in Zaandam’ te plaatsen, deed de stichting een week later een ultieme poging het naderende onheil te weren. In een geruchtmakende brief aan de leden van de commissie welzijnszaken hekelden Bosma c.s. het werk van de adviescommissie beeldende kunst. Enkele veelzeggende citaten uit dat schrijven:

“Het is waarlijk ten hemel schreiend dat mensen van wie je een serieus, weloverwogen oordeel zou verwachten, over een kunstwerk dat ooit door deskundigen van onverdachte reputatie is geprezen om zijn grote expressieve kracht, zich bij hun beschrijving bedienden van een term als ‘De Hulk’. ‘De kleinheid van geest (…) druipt van het oordeel af.

De stichting De Houtwerker spreekt haar afgrijzen uit over de manier waarop de kunstenaar Slavomir Miletic, wie weet doelbewust, in de grond wordt getrapt, door het slijk wordt gehaald. Terwijl hij toch slechts (in opdracht!) een beeld heeft geschapen dat de Zaanse ziel (maar dan niet die van een aantal zogenaamde kunstkenners) perfect weergeeft. De stichting heeft zich, zo blijkt, niet voor niets solidair verklaard met de kunstenaar, toen die weigerde zijn schepping te laten beoordelen door de zoveelste ‘stoet van kunstdwergen.

Wat opvalt is dat, telkens weer, de kritiek op het beeld komt uit de zogenaamd ‘intellectuele hoek’ of uit ‘het wereldje’ van kunstenaars en kunstenmakers. Dat de ‘gewone’ Zaankanter het mooi vindt, daaraan wordt moeiteloos voorbijgegaan. Dit advies volgend, zou voor u, leden van de commissie, betekenen dat u met aan politieke doodsverachting grenzende arrogantie voorbijgaat aan wat het publiek, bestaande uit uw kiezers, werkelijk vindt.”

Het mocht niet baten. Op 30 maart besloten burgemeester en wethouders ‘geen medewerking te verlenen’ aan het plaatsen van welk beeld dan ook op de Beatrixbrug. De gemeenteraad besloot tenslotte toch dat het beeld wel ergens anders in Zaandam geplaatst zou kunnen worden, maar in geen geval op de Beatrixbrug. Niet lang na dat besluit legde de stichting De Houtwerker moegestreden het hoofd in de schoot.

SLAVOMIR MILETIC

De Joegoslavische beeldhouwer Slavomir Miletic, die in 1962 als gastarbeider bij Honig werkte, had voor dat bedrijf een beeld gemaakt van een fabrieksarbeider. Naar aanleiding van het succes dat hij daarmee behaalde, kreeg hij van (toen nog) de gemeente Zaandam de opdracht een beeld te vervaardigen van een houtwerker. In een grote loods, die hem ter beschikking was gesteld werkte Miletic keihard aan een kleimodel. Toen het bijna klaar was, kwam een door de gemeente ingestelde anonieme commissie van deskundigen tot het oordeel dat de artistieke kwaliteit van het beeld volkomen waardeloos was. De kunstenaar maakte zijn model toch af en vervaardigde buiten de loods ook nog een gipsen model, dat verzwakt door de regen vlak voor de onthulling instortte.

Het Zaanse publiek steunde de kunstenaar massaal, wat leidde tot een nimmer geëvenaarde hoeveelheid ingezonden stukken in De Typhoon. Een tentoonstelling met werk van Miletic trok duizenden bezoekers. Een tweede commissie keurde het beeld desondanks opnieuw af, om technische en artistieke redenen.

De gemeente Zaandam liet het beeld verwijderen van de plaats waar het stond, maar bij die actie raakte het stuk. Daarna maakte de beeldhouwer een betonnen die na een zwerftocht op het Waterlooplein belandde. Daar stond het nog toen het Houtwerkercomité zich ervoor meldde. Na een nieuwe actie aan het begin van deze eeuw kwam het beeld uiteindelijk, toch nog uitgevoerd in brons, aan de Houthavenkade te staan. gelukkig heeft de vervaardiger dat na al die jaren nog kunnen meemaken.

Foto’s boven: gemeentearchief Zaanstad. Foto onder: De Orkaan, 17 april 2017.