In vorige afleveringen van de cocoa-valley hebben we al duidelijk gemaakt dat de Zaanstreek rijk was en is aan cacaofabrieken. Er zijn heden ten dage bekende bedrijven zoals Gerkens cacao, Cacao de Zaan en Schoemaker.

Uit de nog niet zo verre historie doemen bedrijven op als Cacao Grootes in Westzaan, Cacao Boon, Cacao de Jong en Cacao Pette in Wormerveer, Stuurman cacao in Zaandam, Wessanen cacao in Wormer en Cacao Francken in Koog aan de Zaan.

Door Thijs de Gooijer

Als we dan toch bezig zijn en in het archief duiken komen we steeds meer kleinere bedrijven tegen die cacao en/of chocolade maakten. Zoals Nicolette in Zaandijk/Krommenie, Keijzer en Stolp in Wormerveer, Lamie in Zaandam, Wit en Burghart met cacaofabriek de Jonker in Zaandam, Hollandia in Koog/Zaandijk, Zaanland in Assendelft, TOC en Arriba in Zaandijk. En… laten we ook niet vergeten dat Verkade en Albert Heijn cacao en chocolade produceerden. Zo had bijna elke plaats in onze streek wel een cacaobedrijf en zij hebben alle ertoe bijgedragen dat in het buitenland de Hollandse cacao en speciaal de Zaanse zeer hoog staat aangeschreven. Niet voor niets zegt men in sommige delen van de VS ‘cocoa-valley’ tegen de Zaanstreek.

Bewust hebben we een cacaobedrijf niet genoemd en die cacaoverwerker willen we eens bij de lezer onder de aandacht brengen. De naam van dat bedrijf is Cacaofabriek Holland en was gevestigd aan de Oostzijde te Zaandam. (Niet te verwarren met cacaofabriek Hollandia die stond vlakbij station Koog-Bloemwijk, op de plek van molen De Wezel en die fabriek in een hels inferno is verbrand in 1934.)

Het was een Amsterdams bedrijf in cacao, chocolade en suikerwerken dat Cacaofabriek Holland in Zaandam heeft opgericht. Van rijstpeller Blans wordt grond gekocht naast pakhuis Het Kaashuis aan de Oostzijde te Zaandam. Vlakbij het Groote Glop, tegenwoordig Oostzijde 253. De bouwvergunning wordt verleend in 1897 en een jaar later werd er gestart met de productie van cacao. De directeur van het bedrijf is E. Dranger en het is merkwaardig dat zijn woonplaats Paramaribo te Suriname is.

De eerste jaren gaan de zaken voorspoedig. De productie verloopt prima, men adverteert in de kranten en op een vakbeurs in Londen ontvangen de getoonde artikelen een eervolle vermelding. Het vermaarde blad Grocer’s Journal oordeelt zeer gunstig over het getoonde assortiment en dit versterkt de algemene opvatting dat cacao uit de Zaanstreek van bijzondere kwaliteit is.

Het is echter bijzonder vervelend dat in tegenstelling tot de goede resultaten van de cacaofabriek in Zaandam het bij het moederbedrijf te Amsterdam minder goed gaat. Het gaat zelfs zo slecht dat men de fabrieksgebouwen van Cacao Holland gelegen aan de Haarlemmerdijk en Haarlemmer houttuinen moet verkopen. De directie blijft echter geloven in de Zaandamse vestiging want men gaat onverminderd door met het aanprijzen van de waren die aan de Oostzijde worden geproduceerd. In een advertenties in een krant in Middelburg staat o.m. dat de waren te verkrijgen zijn bij 1^e winkeliers en confiseurs… van prima kwaliteit.

Sinterklaas 1901

In juni 1901 staat in de landelijke pers dat de agent van de onderneming, de Hr. Thelen, binnenkort zijn klanten een bezoek gaat brengen en zijn collectie fraaie St.-Nicolaas artikelen zal vertonen. Bestellingen vroeg geplaatst zullen zeer worden gewaardeerd. Helaas zal het er nooit van komen want het gaat slechter en slechter want de concurrentie is groot… en in december van datzelfde jaar komt de fabriek met totale toebehoren in de verkoop.

Deze verkoop zal worden gehouden op 23 januari 1902 en wel in Het wapen van Amsterdam te Zaandam. In de advertentie lezen we dat o.m. cacaomachines van de fa. Lehman te Dresden worden aangeboden. Een zeer bekende onderneming, de moderne bedrijven op dit moment in de Zaanstreek gebruiken nog altijd Lehman cacaomolens, vaak drielingen genoemd vanwege de drie paartjes cacaostenen die in zo’n molen draaien. Het was dus beslist een moderne en betrouwbare onderneming daar aan de Oostzijde en de oorzaak van het sluiten van dit bedrijf was vaag maar zal moeten worden gezocht in de resultaten van de moedermaatschappij te Amsterdam en een falend management aldaar.

Deze moeder Cacaofabriek Holland Voorheen Janse & Co, gevestigd aan de Kuiperstraat te Amsterdam, wordt later ook opgeheven en fabriek en inventaris verkocht in 1915. Een periode waarin de cacao-industrie kansen kreeg in de Zaanstreek. Helaas niet voor Cacaofabriek Holland die slechts vier jaren mocht bestaan (1898-1902)

O + R

De panden aan de Oostzijde werden verkocht aan Oosterveld en Romeijn die er een verffabriek in begonnen. Op een in 1931 getekende kaart, uitgegeven door de VVV te Zaandam, staat de fabriek nog ingetekend aan de Oostzijde en benoemd als verffabriek Holland van Oosterveld en Romeijn. De buren op de kaart zijn Meelmolen De Koker en aan de andere zijde puddingfabriek Java.

Op 26 augustus 1905 om kwart over 3 ‘s nachts ging de alarmbel. Niemand zag een rode gloed dus men haastte zich niet, ook was er sprake van dat de brand zou zijn op het Ameland, kostbare tijd ging verloren. Maar plots sloegen de vlammen uit het pand Holland aan de Oostzijde, het vuur greep zo snel om zich heen dat de hele fabriek in de as werd gelegd, alleen de muren stonden nog overeind. Ook de naastgelegen woning van Moester liep brandschade op alsmede het pakhuis Kaashuis van de fa. Blans waarin veel gort en meel lag.

De oorzaak was onbekend, de heer Oosterveld had zelf afgesloten. Gelukkig was alles verzekerd, de schade van de fabriek met inhoud alleen al op 40 mille, een groot bedrag toen. De fabriek werd herbouwd. In 1974 werd de productie van verf gestaakt (overgedragen aan Sabel Paulussen B.V.) en legde het bedrijf zich volledig toe op drukinkt en de naam van het bedrijf werd gewijzigd in O + R Inktchemie.

Bronnen: archief J. Klomp, gemeentearchief Zaanstad, archief Cacao langs de Zaan.