Samuel de Lange, Mozes Stad, Rudolf Kaplan, Marianne Groen-Loonstein, Catharina Izaak Groen, Leendert Izaak Groen en Sara Groen.

Ze behoorden tot de bijna 300 Joden die begin 1942 in het gebied woonden dat nu Zaanstad is. Van hen werden er 177 door de nazi’s vermoord, vrijwel allemaal in Auschwitz of Sobibor.

Gisteren werd er aan hen gedacht. Door middel van de plaatsing van struikelstenen. Struikelstenen, of Stolpersteine, zijn kleine gedenktekens die in de stoep worden geplaatst voor het huis waar het slachtoffer als laatste heeft gewoond. De stenen zijn niet ontworpen om fysiek over te struikelen, maar wel met je hoofd en je hart: om even stil te staan bij wat er in ons recente verleden heeft kunnen gebeuren met mensen die tussen ons in woonden.

Met het plaatsen van deze stenen komt het op 173, waarvan 166 al eerder zijn geplaatst. De laatste vier volgen later, op nieuwbouwlocaties waar plaatsing nu niet niet mogelijk is.

Familie Groen

Eergister hebben we geschreven over de locaties waar de struikelstenen voor Samuel de Lange, Mozes Stad en Rudolf Kaplan zijn geplaatst. De laatste steenlegging van de dag vond plaats op Hermitage 91, bij EcoPlaza. Hier kwam een groep mensen, voornamelijk ouderen, samen om de familie Groen te herdenken en de steenlegging bij te wonen. De mensen leken elkaar goed te kennen, ze begroetten elkaar vriendelijk en “Lang niet gezien, hoe gaat het met je?” kwam vaak voorbij.

Na kort te hebben bijgepraat, verzamelden ze zich bij de stenen en luisterden aandachtig naar de aangrijpende geschiedenis van de familie Groen.

Het begint in Den Helder, waar Marianne Groen-Loonstein in 1863 werd geboren. Ze trouwde met Izak Leendert Groen en kreeg vier kinderen: Catharina, Helena, Leendert Izaak en Sara. Na Sara’s geboorte werd Marianne opgenomen in de instelling Meerenberg in Bloemendaal. Het gezin verhuisde naar Zaandam, waar ze op Rustenburg 89, nu bekend als de Hermitage, gingen wonen.

Zaandam was een van de eerste Nederlandse gemeenten waar Joodse inwoners verplicht werden om naar Amsterdam te verhuizen vanwege de anti-Joodse maatregelen van de Duitse bezetters. Marianne, op dat moment 78 jaar oud, was de oudste in de groep die op 17 januari 1942 naar Amsterdam moest vertrekken. Het is echter onduidelijk of Marianne en haar drie ongehuwde kinderen samenbleven tijdens deze gedwongen verhuizing.

Marianne Groen-Loonstein, de oudste van het gezin, werd op 27 april 1943 gedeporteerd naar Sobibor en overleed kort na aankomst op 30 april 1943. Leendert Groen onderging een vergelijkbaar lot. Hij werd op 1 juni 1943 vanuit Westerbork naar Sobibor gedeporteerd en werd vrijwel direct na aankomst op 4 juni 1943 vergast. Sara Groen vertrok uit Westerbork met een van de weinige directe transporten in de zomer van 1944. Ze leefde nog tot 31 oktober 1944 in Auschwitz, voordat ze uiteindelijk het slachtoffer werd van de Holocaust. Alleen Helena overleefde de oorlog. Ze trouwde in mei 1925 met David Colthof en ging in Borculo wonen.

Dit verhaal zorgde voor een en daarna legde iedereen een steentje bij de struikelstenen. In plaats van bloemen neer te leggen bij Joodse gedenkplaatsen, is het gebruikelijk om een steentje bij de struikelstenen te plaatsen. Dit is ons eerbetoon aan hen,” zei een van de aanwezigen nadat hij zijn steen neerlegde.

Niet vergeten

Na de ceremonie was er gelegenheid voor een kopje koffie en thee, zonder cake, in de hal van het gemeentehuis.

Leonore Olde-Verburg, lid van de werkgroep ‘Struikelstenen Zaanstad,’ sloot de dag af. Ze opende haar toespraak met de bekende woorden:

“Een mens is pas vergeten als zijn naam vergeten is.”

Ze benadrukte dat het doel is om de slachtoffers te herinneren en erover te blijven praten.

Het plan om struikelstenen te plaatsen voor alle Zaandamse Joden ontstond in 2018 en werd al eerder door particulieren uitgevoerd. Er was steun van burgers, fondsen en bedrijven, waardoor er in 2019 voldoende geld was verzameld zonder bijdragen van de gemeente. De eerste stenen werden op 16 april 2019 onthuld. Bij deze plechtigheden waren soms nabestaanden en bekenden van vroeger aanwezig, maar vaak ook buurtbewoners en andere belangstellenden.

Peter Heere

Er werd ook speciale aandacht en waardering uitgesproken voor historicus Peter Heere, die grondig onderzoek verrichtte om de levensverhalen van de slachtoffers te achterhalen. Het onderzoek van Heere is de bron waarop onder meer Monumenten Spreken zich baseerde bij het maken van de minidocumentaires en het lesmateriaal over de omgekomen Joden uit de voormalige zeven Zaangemeenten.

Tijdens de ceremonie in het stadhuis was ook burgemeester Jan Hamming aanwezig. Na haar toespraak gaf Olde-Verburg het woord aan hem. Hij benadrukte het belang van de stenen en de noodzaak om al deze Joodse Zaankanters te herinneren en te noemen. “Vandaag herdenken we Samuel, Mozes, Rudolf, Marianne, Catharina, Leendert en Sara,” zei hij.

“Hun namen worden niet vergeten, ze zullen nooit vergeten worden. Hun namen zullen blijven klinken, net als die van de 177 Zaandamse Joden die zijn weggevoerd en vermoord door het naziregime. Hun echo zal steeds weer weerklinken, als een echo uit het verleden en als een echo voor de toekomst.”

Met Monumenten Spreken maakten we een minidocumentaire over de namen in het gedenkboek:

Door Nick Boeske (De Orkaan). Info: Orkaan-archief, Monumenten Spreken, toespraken van ‘Struikelstenen Zaanstad’, en de site van Joods Monument Zaanstreek. Foto’s: Nick Boeske (De Orkaan).