De Orkaan blijft omhoog kijken. Waar zien we de oude bestemming op de gevel? Erfgoed is vooral goed kijken.
Deze week: gemaal Het Leven, Lagedijk 143, Zaandijk
Het gemaal staat op de grens van Zaandijk en Wormerveer, tegenover het voormalige Zaandijkerbad.
Volgens de informatie in het Gemeentearchief van Zaanstad werd in 1633 met een molen de Westzanerpolder op peil gehouden. Hieronder watermolen Het Leven:
“Het Leven speelde een belangrijke rol in het leven van de Zaandijkers. Als een kind vroeg waar de baby’s vandaan kwamen, antwoordde men dat ze door moeder uit molen “Het Leven” werden gehaald. Windwatermolen Het Leven is gebouwd in 1633 en in 1904 gesloopt. Toen de bovenas van de molen in 1904 brak en de schade zo hoog was dat de molen gesloopt moest worden, besloot het polderbestuur een gemaal te laten bouwen.”
Van een oud-Zaandijker hoorden wij trouwens nog een ander fraai Zaandijks gezegde waarin Het Leven een rol speelde:
“Zaandijk begint bij Het Leven en eindigt bij De Dood”
En dat ging dan over gemaal Het Leven (de grens met Wormerveer) en molen De Dood (de grens met Koog).
In 1904 (gevelsteen) werd een gemaal gebouwd dat in 1906 in werking trad, eerst met een kolenvergas-installatie, in 1916 werd het elektrisch.
Hier het gemaal in 2004 (foto Gemeentearchief Zaanstad).
Hier nogmaals het pand nu, februari 2018.
De Geveltoerist op de kaart
We hebben nu al: huisdokter, speeltuinvereniging, basisschool, RK jongensschool, school met den bijbel, pakhuis, badhuis, café, hotel, kaas-, kleding-, groente-, levensmiddelen-, fietsen- en meubelwinkel, garage, weeshuis, een jongelings vereeniging, kerk, muziekhandel, ziekenhuis, gemaal, gemeentehuis, polderhuis, torpedo bergingsvaartuig, gemaal, bakkerij, cantine, drukkerij, papiermagazijn, sigaren-, kaas-, verf-, zeep-, veevoeder-, essence-, stijfsel- en machine-fabriek.
Verken alle gevels uit onze serie op de kaart hieronder of klik rechts boven in het venster om de kaart in een grote versie te zien. Bij elke plek is een foto opgenomen en de link om naar het verhaal achter de foto te gaan.
Ook een gevel die de moeite waard is? Stuur ze aan De Orkaan.
De Zaan is rond 1300 afgedamd dmv de Knollendam in het noorden en de Hogedam in het zuiden en langs de Zaanoevers werden de lage dijken aangelegd. In de Knollendam en Hogendam kwamen duikersluizen waarmee men de waterstand kon regelen. Rond 1600 was de Knollendam overbodig geworden en werd verwijderd. De Hogendam en de Hogedijk maar ook de Zuiddijk waren echte zeeweringen en men kon alleen met eb overtollig water lozen. Nadat de grote meren in Noordholland waren drooggemalen kreeg de Zaan extra water van met name de Schermerboezem te verwerken en heeft men rond 1630 de Nauernasche Vaart gegraven waarbij en in Nauerna ook een duikersluis kwam om water af te voeren. Ook langs de Nauernasche Vaart stonden enkele watermolens, oa. de Guit bij Westzaan en de Student bij Vrouwenverdriet en ook deze molens moesten stoppen met malen wanneer het water in de Zaan te hoog stond. Pas na de drooglegging van het IJ en de aanleg van het Noordzeekanaal in 1876 en de uitvinding van de stoommachine werd in 1874 het eerste stoomgemaal gebouwd (Soeteboom) om het Westzijderveld te bemalen en later kwamen daar o.a. Het Leven (1904), en de Overtoom (1982) bij en de Zaan wordt sinds 1965 op peil gehouden door het Zaangemaal.
Bert wat weet je veel, heb je hier boeken over geschreven, ik vind het heerlijk om te lezen. Of werk je bij De Orkaan? Hier lust ik wel pap van, dank!
Trudy, ik werk niet bij de Orkaan maar ik ben wel een molenliefhebber. Ik heb veel boeken over molens en over de Zaanstreek - waar ik mijn informatie uit haal - maar ik weet lang niet alles. In het artikel staan zelfs wat foutjes want de molen de molen hielt niet- zoals het gemeentearchief schrijft - het waterpeil van de Westzanerpolder bij - maar samen met enkele andere poldermolens het waterpeil van de polder Westzaan bij. De grap is namelijk dat de Westzanerpolder een IJ polder is oftewel het gedeelte tussen de Westzanerdijk en het Noordzeekanaal bij Westzaan waar ooit het IJ lag. Zo heb je ook de Zaandammerpolder en de Nauernasche polder. De polder Westzaan , ook wel het Westzijderveld genoemd, is de polder tussen de Zaan, Westzanerdijk , Nauernasche Vaart en West- Knollendam. De naam watermolen klopt eigenlijk niet want het is een poldermolen. Watermolens vind je in het zuiden en oosten van Nederland en worden aangedreven door water van beken. Zo werden de korenmolens in de Zaanstreek hardnekkig meelmolens genoemd.
Vind het prachtig dat je zo veel weet. Geniet er erg van, je schrijft ook over het Oer IJ, dat vind ik zo bijzonder, nu weet ik dus ook dat het daar lag, dank!
Weer zo een prachtige bijdrage, met mooie toevoeging van Bert. Die oude foto is prachtig, zo anders dan nu.
Het interessante van het gemaal is dat het nog compleet is. De machinistenwoning, de kolenopslag en de seinmast zijn nog aanwezig.
De Zaan was een boezemwater dat in verbinding stond met een groot deel van Noordholland. Als het peil in de Zaan te hoog stond dan werd dit doorgeseind naar andere gemalen dat men moest stoppen met malen. Toen de molen er nog stond seinde men overdag dmv een blauwe vlag op de bovenste wiek te plaatsen en `s nachts d.m.v. een lamp. Omringende molens moesten dan ook een blauwe vlag of lamp hijsen en zo werd dit sein doorgegeven aan alle molens die het overtollige water loosden op wateren die in verbinding met de Zaan stonden.