Al 160 jaar staat de synagoge aan de Gedempte Gracht in Zaandam. Nu een telefoonwinkel, maar ook garage en paardenstal, kunstuitleen, restaurant, damesmodezaak en drogisterij…

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De foto komt uit het Gemeentearchief van Zaanstad. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: Synagoge Zaandam.

Synagoge Zaandam

Voor de fototijdreis van deze week keren we terug naar de Gedempte Gracht waar sinds 1865 de synagoge staat. Op de oude foto, uit ca. 1915 zien we de synagoge met rechts daarnaast de in 1971 gesloopte Christelijke school voor lager onderwijs, na de sloop van de school kwam hier de winkel van Blokker die in 2024 failliet is gegaan. Ook is er een veemarkt waar de koeien werden verhandeld.

De Joodse gemeenschap had al in april 1800 een gebedsruimte. In dat jaar huurden twee vertegenwoordigers van de lidmaten van de Hoogduytsche Joodsche Natie een huis aan de Rozengracht dat nog dezelfde maand werd ingewijd. Deze sjoel, Jiddisch voor synagoge, zou tot 1816 op de Rozengracht blijven want in augustus van dat jaar kochten drie gemachtigden van de Joodse gemeente een huis aan het Kuijperspad, dit is de huidige noordkant van de Gedempte Gracht, in Zaandam dat als synagoge werd ingericht. Later werd hier nog een schoollokaal aan toegevoegd.

De synagoge en school verkeerden in 1858 in zeer slechte staat, zo slecht zelfs dat de school werd gesloten. Het verval van het gebouw zette zo snel door dat het in 1861 al niet meer mogelijk was het te herstellen. De Zaandamse stadsarchitect Ludovicus Johannes Immink die ook architect was van onder andere de Doopsgezinde Vermaning in de Oostzijde, Westzijde 39, Dam 2, de toren van de Oostzijderkerk en de voormalige H.B.S, ontwierp een nieuw pand waarvan de bouwkosten werden geraamd op F. 8.500.

Omdat de Joodse gemeenschap in Zaandam dit geld niet had, werden er onder andere een inzameling en een loterij gehouden waarvoor leden van het Koninklijk huis diverse voorwerpen beschikbaar stelden als prijs. Ook het toenmalige Ministerie van Eredienst, de Provincie Noord-Holland en de Joodse gemeenschap van Amsterdam leverden een bijdrage.

Uiteindelijk was er voldoende geld ter beschikking gesteld. Op 23 juni 1864 was de aanbesteding waarna het nieuwe gebouw op 15 februari 1865 plechtig werd ingewijd door onder andere Samuel Juda Hirsch, rabbijn in Amsterdam en de Zaandamse godsdienstleraar Moses Koekoek. Een deel van het nieuwe gebouw werd ingericht als school. In 1887 kreeg de Joodse gemeenschap van Zaandam een eigen begraafplaats aan de Westzanerdijk. De sjoel werd in 1897 uitgebreid met een afdeling voor vrouwen.

De synagoge zou veel gebruikt worden als trouwlocatie door Amsterdamse Joodse stelletjes, omdat trouwen in Zaandam goedkoper was dan in Amsterdam.

Toen Adolf Hitler in 1933 aan de macht kwam in Duitsland vluchtten vele Duitse Joden naar Nederland waardoor ook de Zaandamse Joodse gemeenschap werd uitgebreid. In 1935 werd de synagoge gerestaureerd omdat het gebouw was verouderd. Bij deze restauratie werden het interieur en exterieur onder handen genomen.

Op 31 januari 1940 werd het 75-jarig bestaan nog gevierd. Vier maanden later vielen de Duitsers Nederland binnen. Tijdens de oorlog werden de Joden uit Zaandam weggevoerd en werd de synagoge geplunderd, vernield en ingericht als garage en paardenstal.

Na de bevrijding in 1945 werd er onder de Zaanse bevolking een actie gestart die leidde tot voldoende middelen om de synagoge te herstellen hetgeen in 1950 gebeurde. In 1973 bestond de Joodse gemeenschap in Zaandam uit nog maar 100 mensen waarvan er 30 lid waren van de Joodse Gemeente. Dit was totaal onvoldoende om de synagoge in stand te houden. Het gebouw werd te koop gezet voor F. 250.000.

Uitvaartverzekeraar DELA kocht het gebouw en liet het restaureren. Na de restauratie werd het pand gehuurd door expositie- en kunstuitleencentrum de Zienagoog. Die verhuisde in 1989 naar Westzijde 39, de voormalige Kamer van Koophandel en in 2005 naar de Vincent van Goghweg 40 naar een pand op de plaats waar theater De Speeldoos stond. De naam werd in Kunstuitleen Zaanstad. In 2017 was de volgende verhuizing naar het Hembrugterrein en werd de naam ARTZNSTD.

Na het vertrek van de Zienagoog waren onder andere Brasserie De II Zuilen, damesmodezaak B20 en drogisterij Trekpleister in het gebouw gevestigd waarna Primafoonwinkel – nu KPN-winkel – in het pand kwam. Als buren heeft de KPN-winkel tegenwoordig Van Os tassen en koffers en Sport 2000. Voor Van Os was hier onder andere grillroom Shalom en in 1961 een DAF- en Simca-garage.

De Nederlands Israëlische gemeente Zaanstreek Waterland wil dat de monumentale restanten van de synagoge weer zichtbaar worden en daar is in 2017 een begin mee gemaakt toen er een bord met de Hebreeuwse tekst ידיך כוננו ה מקדש; (Heiligdom, Eeuwige, dat Uw handen hebben neergezet…) werd onthuld. Helaas heeft de KPN enige jaren geleden, vanwege de enorme stookkosten, een verlaagd plafond aangebracht waar het oorspronkelijke plafond achter is verdwenen.

In januari 2019 verkocht DELA het gebouw aan de Zaandamse projectontwikkelaar Wouter Lofström voor € 3.070.000. Lofström gaf te kennen het gebouw te willen restaureren, later kwam hij daar op terug omdat dit te duur zou worden.

Nadat in 2012 de ‘gracht’ in het kader van het project Inverdan weer was open gegraven en helemaal is vernieuwd, werd het bruggetje tegenover de voormalige synagoge de Davidsbrug genoemd, de leuningen van dit bruggetje bestaan uit Davissterren.

Dit jaar zal waarschijnlijk in het teken staan van funderingsherstel van de voormalige synagoge. In februari 2025 werd daarvoor een omgevingsvergunning bij de gemeente Zaanstad ingediend.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Gemeentearchief Zaanstad, Zaanwiki, De Orkaan.