Beschuits of beschuit… dat is tegenwoordig de vraag, zo’n 130 jaar geleden maalde men daar niet om, in Wormer stond gewoon een Beschuittoren.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart komt uit een serie oude foto’s die Orkaan-lezer Richard De Boer ons stuurde. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: Beschuittoren Wormer.

Beschuittoren Wormer

De recente foto heb ik genomen in de Beschuittorenstraat, achter de Dorpsstraat, omdat de oude foto vermoedlijk vanuit het zuiden is genomen. De oude foto is genomen voor 1896. In Wormer stond 300 jaar de Beschuittoren.

In de 16e, 17e en het begin van de 18e eeuw waren Wormer en Jisp het wereldwijde centrum van de productie van scheepsbeschuit. Vrijwel al het scheepsbeschuit werd hier gebakken in de vele beschuitbakkerijen. Grote afnemers waren onder andere de Verenigde Oost-Indische Compagnie, de West Indische Compagnie, de walvisvaart, de Oostzeevaart en de visserij. Bovendien waren er veel buitenlandse afnemers.

Scheepsbeschuit is heel anders dan het tegenwoordige beschuit. Het was een soort brood met als hoofdingrediënten tarwe of rogge, gist en water waarvan deeg werd gemaakt. Van dit deeg werden ronde plakken gemaakt die meerdere keren werden gebakken waardoor ze hard en droog werden waardoor ze lang houdbaar bleven. (‘biscuit’ betekent ’twee keer gebakken’ in het Frans, ’tweebak’ is een oud-Nederlands woord, in het Duits hebben ze het over ‘zwieback’)

Het beschuit werd gegeten door ze in stukken te breken en deze vervolgens te weken in warme thee, melk of water waardoor ze weer zacht werden.

Het meel werd gemalen in korenmolens waarvan er dertien in Wormer stonden en vier in Jisp. Daarnaast kwam ook meel uit omringende dorpen. De oudste was De Wolf of Wolfsmolen die op het Oosteinde in Jisp stond, die is al in 1321 bekend. Van deze molens is er nog één over: De Koker of Zwarte Hengst die al in 1592 bekend was. Het was vermoedelijk een standaardmolen.

Standaardmolens werden door Zaankanters meestal Kokermolens genoemd en dit verklaart de naam van de molen. De standaardmolen is in de eerste helft van de 17e eeuw vervangen want in 1638 stond hij als bovenkruier op een kaart. Deze bovenkruier is verbrand op 8 augustus 1840 en werd vervangen door een wipmolen die op haar beurt verbrandde op 31 juli 1866.

Ook nu werd er weer een nieuwe molen gebouwd waarvan het achtkant afkomstig is van molen De Hoop uit Graft. Dit achtkant was afkomstig van papiermolen De Hoop uit Zaandijk en verhuisde in 1848 naar Graft. De Koker werd in 1944 aangekocht door vereniging De Zaansche Molen en werd in 1950 gerestaureerd.

Op het hoogtepunt moeten er ongeveer 150 bakkerijen in Wormer en Jisp zijn geweest, dit waren veelal kleine bakkerijtjes met drie tot vier werknemers. Deze bakkerijtjes waren van hout en de daken veelal van riet dus ze waren zeer brandgevoelig. Op 20 december 1605 werd besloten dat het tussen 24.00 uur en 18.00 verboden was te bakken. Er mocht uitsluitend met turf worden gestookt, het gebruik van hooi, riet, stro of zaagsel was niet toegestaan.

Aanvankelijk werd het sein gegeven door de kerkklok te laten luiden maar omdat dit niet overal goed was te horen werd in 1620 besloten de Beschuittoren te bouwen waardoor het sein wel overal was te horen. De Beschuittoren stond aan de zuidkant van Dorpsstraat ter hoogte van nummer 112 en werd in 1896 gesloopt waarbij de gevelstenen werden bewaard en later in de achtergevel van het Honig Breethuis in Zaandijk werden ingemetseld.

Een tegel in het trottoir geeft de plaats aan waar de oorspronkelijk toren stond.

In het kader van Wormer 750 jaar tolvrij werd er in 1981 een houten replica van de toren gebouwd, schaal 1:2, die na enkele jaren weer werd gesloopt. Maar in 2017 werd er dan toch begonnen met de bouw van de replica in Dorpsstraat. Deze replica is gebouwd door bouwbedrijf v.d. Gragt uit Assendelft waarbij bouwbedrijf Somass de houten torenopbouw voor haar rekening nam.

Van de oorspronkelijke gevelstenen zijn afgietsels gemaakt en deze zijn in de nieuwe toren ingemetseld. De nieuwe toren staat ongeveer 30 meter westelijker, schuin tegenover de plaats waar de oorspronkelijke toren stond.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Gemeentearchief Zaanstad, 1100 Zaanse Molens, Molendatabase, Zaanwiki, laagholland.com, Zaans.nl, De Orkaan.