Er lijkt weinig veranderd aan de Kalverringdijk, nog steeds drie molens… maar schijn bedriegt.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart komt uit het Gemeentearchief. Bert Versteeg maakte ook de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: Kalverringdijk in Zaandam (tegenwoordig de Zaanse Schans).

Kalverringdijk

Vandaag voor de fototijdreis een wel zeer bekende plek, de molens aan de Kalverringdijk maar met andere molens! De oude foto dateert van voor 1904. Aan Kalverringdijk in Zaandam komen tegenwoordig miljoenen toeristen uit de hele wereld ons erfgoed bewonderen.

De Kalverdijk, de oude naam van de Kalverringdijk, is de oude dijk die de Kalverpolder beschermde tegen het hoge water van de Zaan en liep van het buurtschap Haaldersbroek tot aan de ringdijk van de Enge Wormer. In 1935 werd de Leeghwaterweg aangelegd die de dijk doorsneed, het noordelijke deel werd de Kalverringdijk, het andere de Diederik Sonoyweg. Vanaf 1955 werd langs het noordelijk deel De Zaanse Schans aangelegd.

De dijk was een waar molenparadijs want er hebben in totaal 36 molens (inclusief de huidige molens) gestaan. Waar tegenwoordig oliemolen De Zoeker, verfmolen De Kat en paltrok houtzaagmolen De Gekroonde Poelenburg staan te pronken stonden ooit de oliemolens De Wind en De Kat en de legendarische pelmolen De Grootvorst.

Wanneer De Wind, die in de eerste jaren van zijn bestaan Het Vliegend Hert werd genoemd, werd gebouwd is niet bekend maar het is voor 1663 geweest want op 21 mei van dat jaar werd de molen ingeschreven in een assurantiecontract. In 1887 werd de molen gekocht door de Koger olieslager Adriaan Cornelisz. Honig die tot omstreeks 1901 olie met de molen bleef slaan.

Rond 1888 liet Honig zijn molen De Witte Zwaan, die iets ten zuiden van het spoorwegviaduct in de Westzijde in Zaandam stond, slopen om op de vrijgekomen plek stoomolieslagerij Het Hart te laten bouwen. In de beginjaren kon de nieuwe stoomolieslagerij al het werk van de oliemolens nog niet aan maar vanaf 1900 lukte dit wel en werden de oliemolens overbodig.

Honig, die ook belangen in de cacaohandel had, besloot daarop met twee van zijn overbodige oliemolens, Het Pink en De Wind, cacaoafval te gaan verwerken omdat de cacaofabrieken nog niet alle cacaoboter uit de bonen kon persen. Een derde overbodige oliemolen, Het Varken in Koog aan de Zaan, werd gebruikt om cacaoafval te sorteren.

Op 22 november 1914 was het ineens gedaan met De Wind, ’s morgens omstreeks 05.00 uur raakte de molen in brand en ging totaal verloren. Bijna 54 jaar lang bleef het molenerf leeg maar in 1968 stond er weer een molen toen oliemolen De Zoeker op spectaculaire wijze vanuit het Guisveld in Zaandijk naar het erf van De Wind werd overgebracht.

De middelste molen op de oude foto is oliemolen De Kat, gebouwd in 1648 en waarvoor de windbrief op 29 september van dat jaar werd uitgereikt aan Aeriaen Gerritsz, die deel uitmaakte van de koopmansfamilie Van der Ley. Deze familie was in de eerste helft van de 17e eeuw betrokken bij de bouw van de meeste molens in Zaandijk en aan de Kalverringdijk. 

Op 27 november 1782 brak er brand uit in de molen en ging De Kat reddeloos verloren maar eigenaar Claes Honig, die nog 11 molens bezat, liet de molen herbouwen. De molen is steeds in bezit van de familie Honig geweest maar toen aan het begin van de 20e eeuw het olieslaan op windkracht niet meer rendabel was stootte eigenaar Jacob Honig één voor één zijn molens af.

De Kat werd eind oktober 1904 gesloopt maar de onderbouw en de schuur bleven bestaan en gingen dienstdoen als krijtpakhuis voor de fa. Jacob Vis. In 1960 werd het boven-achtkant van verfmolen De Duinjager, die moest verdwijnen vanwege de aanleg van de wijk Kogerveld, op de restanten van De Kat geplaatst en heette de molen sindsdien verfmolen De Kat en is tegenwoordig de drukstbezochte molen op de Zaanse Schans.

Op de voorgrond van de oude foto zien we pelmolen De Grootvorst of Tsaar van Moscovien, gebouwd in 1700 waarvan decennialang werd gezegd dat Czaar Peter de Grote heeft meegeholpen met de bouw van de molen, maar dat verhaal klopt niet.

De Czaar verbleef in 1697 acht dagen in het huisje aan `t Krimp dus drie jaar voor de bouw van De Grootvorst en de bouw van een molen duurde in de 17e en 18e eeuw een paar maanden, geen jaren. Molenmakers hadden altijd voldoende onderdelen in voorraad om in korte tijd een molen in elkaar te zetten. De windbrief werd op 1 april 1700 uitgereikt aan Cornelis Cornelisz. Calff.

De familie Calff was een zeer rijke koopmansfamilie die bevriend was met de Tsaar en aan die vriendschap heeft de molen haar naam te danken. De laatste eigenaar van De Grootvorst was Pieter Jansz. Couwenhoven die ook de pelmolens De Witte Klok en De Zeilenmaker in Oostzaandam en de oliemolens De Koperslager in Zaandijk en Het Jonge Vool in Wormerveer in bezit had.

Couwenhoven ging in 1922 failliet waarna de molen in bezit kwam van slopersbedrijf De Boer uit Oostzaan. De Grootvorst werd niet gesloopt maar de schuur werd voor 5 jaar verhuurd terwijl de molen zelf in die jaren stilstond. Couwenhoven kocht eind 1927 de molen terug en liet De Grootvorst door molenmaker Boerendans uit Zaandam restaureren.

Begin 1928 was de molen weer maalvaardig maar veel plezier heeft Couwenhoven niet gehad van zijn bezit want op 28 maart 1928 raakte De Grootvorst door overwaaiende vonken van de in brand staande nabijgelegen meelfabriek De Haan in brand en ging geheel verloren.

In 1963 werd paltrok-houtzaagmolen De Gekroonde Poelenburg op het erf neergezet. Deze paltrok stond aan en ten westen van de Gouw iets ten noorden van het Weerpad (tegenwoordig Troelstralaan) en is in 1962 van zijn erf gehaald vanwege de aanleg van een nieuwbouwwijk.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2024: Bert Versteeg. Bronnen: Molendatabase, Zaanwiki, 1100 Zaansche Molens, Gemeentearchief Zaanstad.