De Kerkstraat in Oostzaan heette nog het Weerpad, de bebouwing bestond uit een molen, ‘Het Wapen van Oostzaan’, en een gasfabriek…

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze foto komt uit de verzameling van Bert Versteeg die ook de eigentijdse foto maakte en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: het Weerpad met ‘Het Wapen van Oostzaan’.

Weerpad met ‘Het Wapen van Oostzaan’

Deze keer voor de Fototijdreis het Weerpad in Oostzaan waar we op de oude foto, die tussen 1913 en 1920 is gemaakt, korenmolen Het Wapen van Oostzaan en de gasfabriek zien. Het Weerpad was een oud pad dat lag tussen de Zuiddijk in Zaandam en Oostzaan en diende aanvankelijk als kerkepad. Oorspronkelijk lag het pad wat noordelijker maar het is in de Spaanse tijd verlegd. Wanneer het pad een padreglement kreeg is niet bekend.

Het pad, dat ook bekend stond als Zaagselpad, was vrij smal want in 1771 werd er geklaagd dat twee personen elkaar nauwelijks konden passeren. Het was verboden voor mensen te paard. In 1831 was het pad 1,20 meter breed en lag het slechts 35 cm boven het waterpeil. 100 jaar later, in 1931, kreeg het gedeelte tussen de Zuiddijk en de Gouw de naam Pieter Jelles Troelstralaan.

Het gedeelte tussen de Gouw en straat Poelenburg is door nieuwbouw verdwenen terwijl het deel op Oostzaans grondgebied, tussen de Watering en de Kerkbuurt tegenwoordig Kerkstraat heet. Alleen het stukje tussen straat Poelenburg en de Watering heet nog Weerpad.

Op de oude foto zien we korenmolen Het Wapen van Oostzaan die op de oostelijke hoek van het Weerpad en de huidige Burgemeester Teerstraat stond. Al in 1551 stond er op deze plek een meelmolen, want in dat jaar diende Cornelis Dircksz. een verzoek in bij de rekenkamer in Den Haag om een korenmolen te mogen bouwen. De toestemming werd verleend onder voorwaarde dat Cornelis Dircksz. 5 carolus gulden per jaar windpacht ging betalen en dat hij niet meer maalgeld mocht vragen dan de molenaars van Amsterdam. Zaankanters noemden korenmolens overigens hardnekkig meelmolens.

In 1574, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, werd de molen door Spaanse troepen in brand gestoken waarna Oostzaan enige tijd zonder molen zat. Pas in 1581 vroeg Gerrit Dirkxz. uit Purmerend om op het erf van de vorige molen een nieuwe te bouwen. De molen, ongetwijfeld net als zijn voorganger een standerdmolen, kreeg de naam Het Wapen van Oostzaan maar werd later ook enige tijd De Bok genoemd.

Op 26 april 1765 werd de molen tijdens een hevig onweer door de bliksem getroffen waardoor hij in brand vloog en totaal verloren ging. Er kwam een nieuwe molen die weer Het Wapen van Oostzaan werd genoemd, ditmaal een forse achtkantige bovenkruier met drie koppels maalstenen en een pelsteen.

Op 14 augustus 1919 werd de molen met aangebouwde schuur, een pakhuis en twee woonhuizen op en veiling te koop aangeboden maar er werd geen koper gevonden waarna Het Wapen van Oostzaan in februari 1920 werd gesloopt. Het pakhuis dat ten zuidoosten van de molen stond is in 1979 gesloopt.

Rechts op de oude foto zien we de gasfabriek van Oostzaan. Oostzaan kreeg vrij laat een eigen gasfabriek, omringende gemeenten hadden er al veel eerder één. Zo hadden Zaandam en Purmerend al in 1859 al een gasfabriek, Krommenie in 1862 en Wormerveer in 1863.

In 1912 besloot de gemeenteraad van Oostzaan dat het dorp een eigen gasfabriek zou krijgen waarna op 11 februari 1913 de nieuwe fabriek officieel werd geopend. Het uit steenkool gewonnen kool- of lichtgas was in de eerste plaats bedoelt voor straatverlichting. In 1916 waren er in Oostzaan 101 straatlantaarns die branden tussen 1 september en 1 mei tot 22.30 uur en dan alleen bij donkere maan.

De Oostzaanse gasfabriek was geen succes want al vrij snel had men met tegenspoed te kampen.
Eerst was er de Eerste Wereldoorlog waardoor de aanvoer van steenkolen stagneerde en in 1916 was er de watersnood. Vervolgens werden de ijzeren leidingen door veenzuur aangetast waardoor deze gingen lekken en er veel gas verloren ging, bovendien kwam er water bij. Toen ook nog de gashouder ging lekken was de ramp nauwelijks meer te overzien.

Haverwege 1920 gingen burgemeester en wethouders met de directeur van het Zaandamse gasbedrijf om tafel zitten maar de gemeente Oostzaan twijfelde zolang of ze hun eigen gasfabriek wel moesten opgeven dat het nog tot 11 februari 1931 duurde toen men besloot de gasfabriek toch maar over te dragen aan de gemeente Zaandam. Voor F. 140.000 werd het terrein van de Oostzaanse gasfabriek overgedragen waarna de productie in de Oostzaanse fabriek op 6 september 1931 werd stopgezet.

Aan het eind van het Zaandamse buizennet kwam aan het Weerpad een gebouw met twee compressoren die ieder een capaciteit hadden van 200 m3 gas per uur. De Oostzaanse gasfabriek werd uiteindelijk in 1968 gesloopt waarna autobedrijf Welgraven, opgericht in 1957, zich in 1972 op het terrein vestigde. In 1997 verliet Welgraven het terrein en verhuisde naar het Zuideinde in Oostzaan waarna op het terrein de huidige brandweergarage werd gebouwd.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2024: Bert Versteeg. Bronnen: Molendatabase, Zaanwiki, Rodi, De Orkaan.