De grens van Koog en Zaandijk, de hoek van de Hoogstraat en het Zaagselpad

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze foto komt uit de beeldbank van de Zaansche Molen. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: de hoek van de Hoogstraat en het Zaagselpad (Koog a/d Zaan).

Hoek Hoogstraat – Zaagselpad (Koog a/d Zaan)

Voor de Fototijdreis van vandaag nemen we je mee naar de grens tussen Koog aan de Zaan en Zaandijk. Op de oude foto kijken we vanaf de Lagedijk in Zaandijk noordwaarts naar de Hoogstraat in Koog aan de Zaan. We zien uiterst links de harenmakerij van Klaas Harenmaker & Comp waar persmatten voor oliemolens en later de stoomolieslagerijen werden gemaakt. Ook voor de cacao industrie werden lange tijd persmatten gebruikt.

De harenmakerij van Klaas Harenmaker bestond al in de 17e eeuw. Er is een debiteurenboek bekend van de jaren 1671 – 1677 maar het bedrijf is ouder. Het achter de werkplaats gelegen woonhuis droeg het jaartal 1743.

De persmatten werden aanvankelijk van koeienhaar gemaakt maar later werd dit paardenhaar. Het eeuwenoude productieproces is altijd geheim gebleven. Van de haren werden koorden geslagen op een eigen lijnbaan waarna van deze koorden op een pennenbank de persmatten werden gevlochten. Deze persmatten werden voorzien van een zware leren omslag waarna er nog enkele specifieke handelingen nodig waren om de matten passend en soepel te maken.

Geen enkele voor- en naslag van de oliemolens was hetzelfde dus ook iedere persmat moest afzonderlijk gemaakt worden. Klaas Harenmaker hield van iedere oliemolen waarvoor hij persmatten had gemaakt de maten bij, zodat hij later precies wist hoe hij nieuwe matten moest maken.

De harenmakerij is tot 1909 in bedrijf geweest en omdat de laatste telg van de familie Harenmaker het geheim van het productieproces in zijn graf had meegenomen heeft men lang gezocht en geëxperimenteerd om te ontdekken hoe de persmatten werden gemaakt. Uiteindelijk is het gelukt om het geheim te ontrafelen en kunnen er voor de nog bestaande oliemolens persmatten worden gemaakt waarbij het paardenhaar is vervangen door sisal en nylonkoorden.

Nadat het harenmaken was beëindigd, heeft er een matrassenmakerij in het pand gezeten waarna het houten gebouw jarenlang stond te verpauperen.

Het woonhuis, dat eigendom was van cacaofabriek De Zaan, moest als eerste verdwijnen vanwege uitbreiding van de cacaofabriek. Op 10 januari 1962 werd het als eerste pand overgebracht naar de Zaanse Schans waarna de werkplaats volgde. Op 26 september 1964 was de restauratie klaar en werd er een feestelijke open dag gehouden. Het grote pand werd in 1990 gesplitst en wordt sindsdien als twee woonhuizen verhuurd.

Achter de boom links zien we de voormalige drukkerij van P. Out. Pieter Dirksz. Out kocht op 2 augustus 1860 een klein winkeltje aan de Hoogstraat en richtte een handelsdrukkerij, boekhandel en winkels in schoolbehoeften op. In 1894 werd Gerrit Jan Honig, die op 1 mei 1885 als leerling bij zijn zoon Dirk in dienst was gekomen, zijn compagnon. Zijn zoon Pieter Johannes beheerde de drukkerij.

In 1896 werd een nieuw houten pand gebouwd op Zaagselpad 1 en in 1907 werd er een stukje op Hoogstraat 30, 32 en 34 een nieuw, door D. en J. Eilmann ontworpen gebouw gezet waarin het kantoor en de magazijnen kwamen. In dit pand was tussen 1987 en 2013 het Gemeentearchief Zaanstad gevestigd waarna er appartementen in kwamen.

Pieter Dirksz. Out overleed op 11 oktober 1911, zijn zoon Dirk overleed kort daarna op 10 december 1911 en op 26 maart 1912 overleed ook zoon Pieter Johannes plotseling zodat Gerrit Jan Honig de enig overgebleven firmant was en de leiding van het bedrijf overnam. Het pand aan het Zaagselpad werd in 1960 gerenoveerd en naar achteren uitgebreid en is inmiddels een gemeentelijk momument.

Drukkerij P. Out hield op te bestaan op 25 januari 1984 toen eigenaar Johannes Smit de naam wijzigde van B.V P.J. Out naar J. Smit Beheer- en Beleggingsmaatschappij BV dat was gevestigd in IJmuiden.

In de pandjes op de oude foto zat het winkeltje van Judith van Thijn die schrijfwaren en prentbriefkaarten verkocht. Tijdens de Tweede Wereldoorlog moest mevrouw Van Thijn onderduiken en werd het winkeltje voorgoed gesloten. Judith van Thijn overleefde de oorlog en overleed in 1959. De pandjes werden in 1943 gesloopt.

In 2004 werd op de plaats van de pandjes het 18e eeuwse papierpakhuis De Baars, dat oorspronkelijk aan de Zaankant stond, geplaatst omdat het moest verdwijnen vanwege uitbreiding van de cacaofabriek.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2024: Bert Versteeg. Bronnen: Gemeentearchief Zaanstad, Zaanse Verhalen 2012, Zaanwiki, Beeldbank Zaansche Molen, Historische Vereniging Koog-Zaandijk.